Zoekplaatje (april 2016) – de antwoorden

De foto van “de tramrails aan een water” maakte vele pennen los. De meest uitgebreide reacties kwamen van de hand van Frank Sturm en Tim Boric. Andere reacties ontvingen we van Frans Boom, Hans de Haan, Adje van Dalen, Yvon Rozijn, Rob Kievit en René Jongerius. Hartelijk dank! De reacties waren vrijwel unaniem: de remise Lekstraat aan de Amsteldijk in Amsterdam.
Omdat het de redactie aan tijd en mogelijkheden ontbreekt om de rechthebbenden van de foto’s die op de beeldbank van het Stadsarchief van Amsterdam staan, te achterhalen, is volstaan met het vermelden van de door Frank Sturm in zijn e-mail gezette weblinks (zie hieronder).

De foto van “de tramrails aan een water” maakte vele pennen los. De reacties waren vrijwel unaniem en ook de andere vragen konden met grote zekerheid beantwoord worden. Foto: Collectie NVBS Verzamelingen.

Plaatsbepaling

Frank Sturm: ‘De plaats is de Amsteldijk ongeveer ter hoogte van huisnummer 156, bij de ingang van de kennelijk nog niet geheel afgebouwde remise Lekstraat van de Gemeentetram Amsterdam (…). De Berlagebrug ontbreekt op de achtergrond nog, die kwam pas in 1932 gereed. Maar de onderbreking in de bomenrij langs de waterkant geeft al aan waar men het landhoofd voor de brug ging aanleggen. En over de rechts liggende werkschepen (zandschepen en platte bakken met daarop een kraan) heen kijkend zien we voor het landhuis met het kleine torentje een met zand verhoogd dijklichaam. Ik denk dat 1930 een goede schatting is, maar ik ga verderop nog nader op de tijdsbepaling in. Bronnen: Wikipedia-lemma’s over de remise Lekstraat en over de Berlagebrug. Je kunt pas online zoeken als je een zoekterm weet. In dit geval had ik meteen al een idee waar het kon zijn, vanwege de weidsheid van het uitzicht (te breed voor een gracht of kanaal). Een snelle blik met Google Earth Streetview bevestigde mijn vermoeden. In de Beeldbank van het Stadsarchief van Amsterdam is meer te vinden:
Er komt een zoekresultaat met 38 foto’s.
Foto 21 toont de gevel waarlangs de foto (de andere kant op) genomen is. De fotograaf stond iets ten zuidoosten van de voordeur van dat gebouw.
Foto 22 toont de ingangen en muurtjes en het veelhoekige gebouwtje dat op de raadplaat nog in aanbouw lijkt te zijn. Tevens is hierop te zien dat de zijgevel van het hogere gebouw iets verderop toen nog niet het zijraam had dat tegenwoordig schuin linksonder het uiteinde van de ‘om de hoek’ op de kopgevel doorlopende dakgoot op de eerste verdieping zichtbaar is. Bij uitvergroten wordt achter de aan een bovenleidingmast bevestigde straatklok nog juist het merkwaardige witte vierkante vlak zichtbaar dat bij nadere inspectie (met behulp van veranderen van contrast en belichting en uitvergroten op foto 20 een zonnewijzer blijkt te zijn. De fotograaf ving zo bijna twee vliegen in één klap, en ik koppel nu de raadplaat aan wat er aan kenmerkends om de hoek zichtbaar was. Over de bouwstijl van de gebouwen aan de inritzijde van de remise aan de Amsteldijk is o.a. te lezen: “Het rechter hoekpand heeft aan de Amsteldijk gekoppelde houten schuifvensters en enkele kleine vensters en aan de binnenzijde een eenvoudig venster, twee paar gekoppelde zolderramen, stalen deuren en centraal een natuurstenen zonnewijzer.” Maar ik zocht overtuigender bewijs, en meer details. Deze foto’s uit 1945 tonen gebouwen ten noordoosten van de Berlagebrug, die ook voorkomen aan de overzijde van de op de raadplaat nog brugloze Amstel. Het markante villa-achtige woonhuis met het torentje aan de zuidoostgevel bevestigt de locatie van de foto, ook al is het op de raadplaat half achter een boomstammetje verborgen. Op beide foto’s komen de militairen vanaf de oostelijke Amsteloever over de aan noordwestzijde met één monumentaal uitgevoerde bedieningstoren getooide Berlagebrug het Plan Zuid binnen. Hier een foto vanaf de Amsteldijk genomen. Links de Schollenbrug in de Weesperzijde. Hier staat dat huis duidelijk op een luchtfoto afgebeeld ten tijde van het bijna gereed zijn van de Berlagebrug. De bron vermeldt dat de luchtfoto in noordwestelijke richting genomen is, maar de bijschriften bij foto’s in beeldbanken slaan wel vaker de plank mis, en de camera kijkt toch echt in zuidwestelijke richting. Zodat je de markante gebouwen links en rechts van de remise-inrit kunt zien. De precieze positie van dat huis op de luchtfoto van de bouw van de brug maakt het ook mogelijk om op de raadplaat te constateren dat men zeker op de oostelijke oever al bezig was om de dijk van de Weesperzijde voldoende op te hogen om aan te sluiten op de brug, die er immers met een T-splitsing op uitkwam. Je kon toen nog niet rechtdoor naar het Amstelcircuit. Je ziet op de raadplaat al een vrij hoge dijk net voor dat huis met het ‘torentje’. Hier nog een relevante foto. Ook op Geheugen van Plan Zuid . Op deze “getekende luchtafbeelding” lijkt het wel of dat ronde portiersgebouwtje zo ongeveer op de fundamenten van de gesloopte watertoren heeft gestaan (maar in verband met het verbreden van de Amsteldijk denk ik iets meer naar achteren). Ik had al gelezen dat de remise op de plaats van de eerdere houten noodremise achter de watertoren is gebouwd. Maar in dit bijschrift lees ik dat de watertoren daar (vrijwel aan de rooilijn staand) pas in 1928 is afgebroken. Tsja, dán zou je haast denken dat de raadplaat op zijn vroegst in 1928 gemaakt kan zijn. Of ze zijn de Amsteldijk na de sloop van de houten noodremise landinwaarts eerst wat breder gaan maken, aanvankelijk dan achter de watertoren om, dát kan ook. Of het was toch 1927 dat de watertoren afgebroken is, blijkens een zin in het bijschrift bij een andere foto. Let ook op de vakwerkmasten zoals er ook een op de raadplaat zichtbaar is. Het verbreden van de oude Amsteldijk naar een vrij brede laan gebeurde inderdaad landinwaarts, zoals moge blijken uit het voorlopig nog in de weg staande huis links op deze vanaf de watertoren in noordelijke richting genomen foto.

Tijdperk

Het vermoedelijke jaar van de foto is bij het vinden en bevestigen van de plaats hierboven ook al besproken. Op deze foto van de afbraak van de watertoren is duidelijk te zien dat de reusachtige en zeer markante dienstwoningen (met links van de rechter dienstwoning een wat lager meer op een administratiegebouw lijkend gebouw, als je de typische naar binnen klappende bovenramen op de begane grond ziet, het lijken wel schoolramen; niet echt iets voor een woning!) nog gebouwd moesten worden ten tijde van de afbraak van de watertoren. Dat schuift de datering van de raadplaat flink op! Want daar staan ze al op. En het verklaart mede waarom het lage ‘veelhoekige’ portiersgebouwtje pas in een laat stadium gebouwd kon worden. Na de sloop van de watertoren zijn de dienstwoningen gebouwd, en als sluitstuk kon het portiersgebouwtje neergezet worden. Merk op dat er op de raadplaat nog niets te zien is van pijlers en de ‘kelder’ die bij een basculebrug met contragewicht onder het wegdek nodig is. Ook van de markante toren waar de brugwachter in moet komen is dus nog niets te zien. En de luchtfoto is van 8 mei 1932, toen de brug bijna gereed was voor de officiële ingebruikname. Het tijdperk is denk ik circa 1930 gezien het feit dat de inritten en het later door iets groters vervangen veelhoekige soort portiersgebouwtje nog niet afgebouwd waren. De onderzijde van de muur links op de raadplaat vertoont al enige vervuiling van opspattend regenwater. De remise (althans het eerste deel) is in gebruik genomen in begin september 1927, volgens Zuidelijke Wandelweg. En het tweede gedeelte kwam in 1929 in gebruik, waardoor het geheel de grootste tramremise van Europa werd.

Tramlijn

Wat betreft de bij de tramsporen behorende tramlijn: lijn 4 had blijkbaar op de Amsteldijk zijn eindpunt. Bron: bijschrift bij afbeelding in de beeldbank van Amsterdam.

Tekst op de stoeptegels

Ik heb nog wel een antwoord op de niet nader gestelde vraag over wat er op de stoep staat.
Ik heb de tekst door sterk uitrekken in de langsrichting van de stoep en wat spelen met helderheid en contrast (en draaien) leesbaar kunnen maken.
Op de stoep staat vooraan een pijl die ten overvloede de aandacht vestigt op de volgende tekst:

DE FEDERATIE
EISCHT PREMIE
VRIJ PENSIOEN

en iets verderop staat (haaks op de andere tekst, van het camerastandpunt uit ondersteboven):

WORDT
LID V/D
FEDERATIE

De pijl lijkt bedoeld voor de hoofdbewoner achter de deftige voordeur van de dienstwoning aan de zuidzijde van de ingangen.
De andere pijl bij “Wordt lid” is bedoeld voor het personeel dat daar de poort uit kan komen.’

Tim Boric: ‘Dit is weer een leuk zoekplaatje! De foto had voor mij als geboren en getogen Amsterdammer wel meteen iets dat vertrouwd aanvoelde. De breedte van de rivier en de weg deden me denken aan de Amstel en de Amsteldijk, de lantaarnpaal is typisch Amsterdams en ook de bovenleidingmasten in de verte met het bolletje bovenaan zijn des Gemeentetrams. Enig controlerend speurwerk bevestigde het: de foto is genomen op de Amsteldijk bij de ingang van de pas gebouwde remise Lekstraat, officieel Kromme-Mijdrechtstraat geheten. Het muurtje, de inritten en de ramen op de voorgrond kloppen. Afbuigende remisesporen zijn op de foto niet duidelijk te onderscheiden, maar ze moeten er toch zijn geweest, in ieder geval bij de meest ver weg gelegen inrit. In dit perspectief zijn ze vanwege de oneffenheden in het wegdek slecht zichtbaar. Het zou kunnen dat de sporen via de tweede, dichtbij gelegen inrit pas later zijn aangelegd. Eigenaardig vond ik de afwijkende vakwerkmast tussen de beide inritten. Die bleek een overblijfsel te zijn van de infrastructuur van de tijdelijke houten remise die vanaf 1918 bij de watertoren op dit terrein stond. De mast is terug te vinden op enkele foto’s van de watertoren in de beeldbank van het Amsterdamse Stadsarchief.
De nieuwe tramremise is in gebruik genomen in 1928. Op de foto is nog niet de Berlagebrug te zien, die in 1932 gereedkwam. Het jaartal van de foto moet hier dus tussenin liggen (…).
De trambaan op de Amsteldijk eindigt niet bij de remise, zoals nu, maar loopt hier nog dubbelsporig verder, rechts het beeld uit, om dan rechtsaf te slaan de Trompenburgstraat in. Die lag toen aan de rand van de bebouwing van Plan-Zuid. Aan het einde van die straat bogen de rails dan weer rechtsaf de Rijnstraat in. Deze grote lus, waarvan de splitsing lag op het kruispunt Van Woustraat/Ceintuurbaan, werd in beide richtingen bereden door lijn 4. Om aan te geven welke trams eerst richting Amsteldijk gingen of eerst de Van Woustraat bleven volgen, droegen de motorwagens de letter A of W onder het cijfer 4 in de beugel. In 1939 verdwenen de trams uit de Trompenburgstraat omdat lijn 4 een nieuw eindpunt bij de Rivierenlaan (tegenwoordig President Kennedylaan) kreeg.
Opvallend is nog het huis helemaal rechts op de foto aan de overkant van de Amstel. Dit huis stond aan de Weesperzijde bij de Schollenbrug. Ook een bekend punt voor tramhistorici, want daar was het kopeindpunt van lijn 5, die via het CS naar de Spaarndammerbuurt reed.
Rob Kievit verklaart ook de (bovengenoemde) teksten op de stoeptegels. ‘Het woord “Federatie” was indertijd de aanduiding voor een afdeling van de arbeiderspartij SDAP. Die ging na de Tweede Wereldoorlog op in de PvdA.’
Hans de Haan vult aan: ‘De poort waar het mannetje staat is de tweede inrijpoort naar spoor 12 tot 29. We zien de ramen en de stoep van de voordeur van de zogeheten directeurswoning, waar overigens nooit een tramdirecteur heeft gewoond. In mijn tijd (Hans werkte bij het GVB – red.) woonde er een arts. De woning met de regenpijp is ook een dienstwoning.’

Conclusie

De foto toont de ingang van de remise Lekstraat in Amsterdam, het water is de Amstel, de tramsporen zijn van lijn 4 en de foto is rond 1930 opgenomen. De tekst op de stoep roept op lid te worden van de vakbond, vanwege de wens van een premievrij pensioen voor het trampersoneel.