Uitbreiding NVBS-Beeldbank met foto’s van wijlen Jan Voerman

samenstelling: Oege Kleijne

De digitale collectie foto’s van spoor- en tram heeft opnieuw een flinke uitbreiding gekregen, ditmaal met ruim 4000 foto’s van wijlen Jan Voerman. Deze collectie is voor niet-leden als thumbnails te zien op de website van de NVBS en voor leden, na het inloggen, ook groter op het beeldscherm te bekijken.

Stoomtractie in haar nadagen. Dat “restje” wilde Jan Voerman beleven en op de gevoelige plaat vastleggen. Op deze foto een stoomtram van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) – bestaande uit locomotief NTM 44, een post/bagagewagen, een BC-rijtuig en twee goederenwagens op 21 juni 1940 – in Arum, op de lijn van Harlingen via Bolsward naar Sneek.

Trambedrijven

De uitbreiding omvat vooral foto’s van trams, in mindere mate van treinen, in de periode eind jaren dertig tot eind jaren zeventig. Voerman werd in 1939 actief als fotograaf en pakte in dat jaar “nog net een restje stoomtramlocomotieven mee”, zoals hij dat zelf noemde. Dat “restje” omvat vele honderden foto’s met een unieke beeldinhoud. Het geeft een beeld van alle soorten trambedrijven en tractie door heel Nederland: van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij en de Stoomtramweg-Maatschappij Oostelijk Groningen tot en met de laatste restjes van de stoomtram in Zuid-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen.

Jan Voerman fotografeerde niet alleen stoomtrams, maar ook elektrische trams en dieseltrams. Een tram van de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM) – bestaande uit motorrijtuig 92 en twee rijtuigen uit de serie 30-54 – naar Zeist in het tramstation van Amersfoort op 1 oktober 1939.

Sloperij

Zelfs foto’s van stoomtramlocomotieven van de Limburgse Tramweg Maatschappij bij de sloperij behoren tot de collectie. Uiteraard ontbreken foto’s van de trams op de lijnen Gouda – Schoonhoven, Alkmaar – Bergen aan Zee en het Arnhemse trambedrijf niet.

De foto’s in de Beeldbank bestrijken de periode van 1939 tot ruwweg 1980, waarbij Voerman de laatste decennia vooral buitenlands materieel fotografeerde.

Jan Voerman reisde kriskras door Nederland op zoek naar stoomtrams. Bij de Limburgsche Tramweg-Maatschappij kwam hij te laat. De spectaculaire stoomtramlijn Maastricht – Vaals was al twee jaar eerder opgeheven, maar het materieel stond nog bij de sloper. Op de foto een rij LTM-normaalspoor-locomotieven bij Metaalmaatschappij H.E. Dotremont in Maastricht. Dit bedrijf had het voormalige tramemplacement aan de Heerderweg in Maastricht in gebruik genomen voor het opslaan van het aangekochte materieel. Vooraan staat Garratt-locomotief LTM 51 en daarachter de locomotieven LTM 35, 26, 22, 25, 23, 28 en 30. Opnamedatum: 22 maart 1940.

Afspiegeling

De collectie geeft een bijzondere afspiegeling van de hobbyactiviteiten van Jan Voerman in de vorm van foto’s die hij eerst uitsluitend voor zichzelf maakte en later gebruikte voor publicaties.

In de oorlogsjaren maakte hij reizen per tram door het hele land samen met bekende NVBS’ers als Jan Bonthuis, Jacobus Meulman (zie ook het Portret in deze uitgave van NVBS Actueel), O.K. Brahn en anderen.

Kort na de oorlog richtte Jan Voerman met Jan Reeskamp en nog enkele anderen de Stichting Tram Archief (STA) op, die tot doel had om voorwerpen, documenten, foto’s en andere gegevens over trams te verzamelen. Ze hebben zelfs een tramrijtuig aangekocht (VM 5), dat echter later toch gesloopt moest worden. Deze stichting gaf een maandblad uit met de naam Tramnieuws en het stichtingsbestuur, dat zich “Directie” noemde, deed ook pogingen om invloed op de politiek uit te oefenen om trams en lokaalspoorwegen te behouden. Later ging de interesse ook uit naar trolley- en autobussen en werd de naam van het blad vervangen door Nederlands Maandblad voor Streek- en Stadsvervoer. Het werd een vakblad voor leidinggevenden van vervoerbedrijven maar ook een hobbyblad. In 1956 werd de uitgave gestaakt. Er verschenen nog twee jaaruitgaven. Het blad eindigde met een pleidooi voor de gelede tram en dat heeft waarschijnlijk invloed gehad bij de besluitvorming over de eerste gelede trams in Amsterdam.

Ook een enkele stoomtramlijn werd in de Tweede Wereldoorlog geofferd om de Duitsers aan rails te helpen, zoals Gouda – Schoonhoven. Daar was op de opnamedatum – 11 augustus 1940 – nog geen sprake van. Op de foto is de tram uit Schoonhoven, bestaande uit locomotief NS 8128, twee personenrijtuigen uit de serie C 411-418 en een postbagagerijtuig, aangekomen in Gouda. Het tramperron lag oostelijk van het eerste perron.

Excursies

Voerman organiseerde veel buitenlandse excursies voor de NVBS, maar hij werkte ook wel voor de Nederlandse Reisvereniging. Veel van zijn foto’s zijn gemaakt tijdens die reizen. Toen maakte hij ook wel spoorfoto’s. Later begon hij het reisbureau Speedwell Tours met eigen bussen. De beschrijvingen bij die foto’s in de beeldbank verwijzen daar ook naar.

Voor het blad van de STA bezocht hij tentoonstellingen en bedrijven. In het blad stond zijn naam niet bij de afbeeldingen, maar nu blijkt toch dat hij ze gemaakt heeft.
Voerman is ook lange tijd betrokken geweest bij het Fotobureau van de NVBS. In die tijd stonden er weinig plaatjes in het NVBS-maandblad. Wie foto’s wilde zien kon ze bestellen bij dit bureau, dat overigens nog steeds bestaat.

Met dank aan Hans de Haan (Team Digitaal).

Ook na de Tweede Wereldoorlog reden er op verschillende trajecten nog stoomlocomotieven, maar hun dagen waren geteld. Dat gold bij de tramlijn Alkmaar – Bergen aan Zee niet alleen voor het materieel, ook de tramlijn zelf werd  in 1955 gesloten. NS-reizigerstram 64, met locomotief 7744, rijdt op 25 juni 1949 langs Koedijk Splitsing in de richting van Alkmaar (rechts is nog net het aftakkend tramspoor te zien naar Schoorl en Warmenhuizen (ooit door naar Schagen). De locomotief is versierd met een krans ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de tramlijn Bergen Binnen – Bergen aan Zee (geopend op 25 juni 1909).