Hoofdbrekens over Duitstalig kaartje

door Oege Kleijne

Het waren pittige vragen die vervoerbewijzenbeheerder Gerrit van Straaten van NVBS-Verzamelingen de lezer voorlegde: uit welke plaats is dit vervoerbewijs afkomstig en uit welk jaar dateert het? Er kwamen veel reacties binnen, waarvan we de meest opvallende hier weergeven.

Allereerst kwamen de meeste reacties erop neer dat dit “kaartje” is uitgegeven in de periode dat Hitler aan de macht was. De meesten houden het zelfs op de Tweede Wereldoorlog of rond die periode. Nadere analyse van verschillende Wikipedia-pagina’s leert dat de Reichsmark voor het eerst in 1924 is uitgegeven en in 1948 is vervangen. En dan hebben we het alleen over Duitsland. Nadat ook Oostenrijk zich bij Duitsland had gevoegd, in 1938, gold daar ook de Reichsmark. Voorlopige conclusie: de plaats waar dit kaartje geldig was, kan ook in Oostenrijk liggen.

Bob Timmerman vermoedt dat het kaartje voor Karlsruhe is uitgegeven. Hij schrijft: ‘Pl.d. SA staat voor Platz der SA, de huidige Festplatz in Karlsruhe. KH staat waarschijnlijk voor Karlsruhe Hauptbahnhof en RI zou dan Rintheim kunnen zijn. Ba en Kr moeten nog nader onderzocht worden.’ “SA” staat voor Sturmabteilung, een paramilitaire organisatie onder het Hitler-regime, in Nederland “bruinhemden” genoemd. Op het kaartje staat overigens Sa, niet SA. Dat zou een levensgevaarlijke zetfout zijn, gelet op de reputatie van de SA.
Ook Ad Lafort legt de link tussen Platz der S.A. en de Nazi-tijd. ‘Helaas hadden vele Duitse steden een plein hernoemd. Het zou een kleine stad moeten zijn met een bedrijf waar twee lijnen elkaar centraal kruisen’, voegt hij toe.

Jan Haasdijk: ‘Gelet op de lage prijs is het een vervoerbewijs voor lokaal niveau. Waarschijnlijk tram. Het centrale punt van het net is blijkbaar de “Platz der Sa….” Weliswaar zijn er in de Nazitijd in meerdere Duitse steden pleinen geweest met de naam “Platz der SA”, maar dat is dan wel met twee hoofdletters. Stapt men daarover heen dan kan gedacht worden aan München of Stuttgart of wellicht welke andere plaats ook. Anders moet die “Sa” voor iets heel anders staan.
Ook Dirk Eveleens Maarse (eveneens verbonden aan NVBS-Railverzamelingen) reageerde: ‘Het zoekkaartje van collega Gerrit doet mij onmiddellijk denken aan een tramkaartje uit de oorlogsjaren. Vermoedelijk uit de laatste oorlogsperiode of onmiddellijk erna, een “Behilfsfahrkarte” uit de tijd van uitpuilende trams. Een tram met aanhangrijtuig is evenzeer een “Zug” als een trein. Verder is er te lezen dat de reiziger wordt verzocht het kaartje bij het instappen gereed te houden: ook niet iets wat je associeert met een trein.’ Dirk vult nog aan dat er in plaatsen als Stuttgart en Offenbach ook pleinen met de naam “Platz der SA” hebben bestaan.
Martin Zijlstra wijkt af van de meerderheid van de reacties: ‘Ik ben even gaan stoeien met het kaartje met de afkortingen. Wanneer je Google induikt kom je een aantal zaken tegen. Zo heeft de Deutsche Bundesbahn na 1949 een DS (Dienstvorschrift) 100 geïntroduceerd met de afkortingen van de Betriebsstellen. In het systeem dat toen werd ingevoerd heb je een code van twee of meer letters. De eerste letter refereert altijd aan de Bundesbahndirektion. Wanneer ik kijk naar de afkortingen op het kaartje dan zie ik onder meer KH, dat is volgens DS100 Hohenbudberg (KH= Köln, Hohenbudberg).’
‘Kr, vreemd genoeg met een kleine r en niet met een hoofdletter, is de afkorting van Remscheid. Wanneer je naar de posities op de landkaart kijkt, dan liggen Hohenbudberg en Remscheid een heel klein beetje zoals het ook op het kaartje is aangegeven (maar dan ook maar een heel klein beetje). Het vervelende van deze redenering is dat ik in DS100 (je kunt de lijsten met afkortingen gewoon op internet vinden) geen verklaring kan vinden voor de andere afkortingen (…).’

Een discussie over eenzelfde kaartje is ook gevoerd op de Duitse website Drehscheibe. Maar ook op dit forum is men er niet uitgekomen.

Conclusie: alleen over het tijdvak lijken de meningen enigszins gelijk: in of rond de Tweede Wereldoorlog. Voor het overige kan de plaats of de regio eigenlijk niet met zekerheid bepaald worden. Het enige dat nog uitkomst kan brengen is aanvullend (archief) onderzoek.

Hartelijk dank voor alle reacties!