Reizen als in grootmoeders tijd

Smalspoor in Oekraïne

In februari 2019 bracht onze redacteur Paul van Baarle een bezoek aan Oekraïne. Op smalspoorgebied blijkt hier nog heel wat te zien, blijkt uit het verslag van zijn belevenissen.

In Op de Rails 2003-10 werd voor het laatst uitgebreid aandacht besteed aan de smalspoorlijnen in de voormalige Sovjetunie. Hierin werd door Paul Engelbert – een expert op smalspoorgebied en auteur van diverse boeken – de geschiedenis en het rollend materieel uitvoerig behandeld, voorzien van fraaie foto’s en lijnkaarten.

Dat zullen we hier niet herhalen, maar een actualisering is wel op zijn plaats. In 2003 sprak de auteur de verwachting uit dat de smalspoorlijnen in de voormalige Sovjetunie binnen afzienbare tijd tot het verleden zouden behoren. Veel lijnen zijn daarna inderdaad opgeheven, het goederenvervoer ter ziele gegaan en de toen al lage frequenties van de personentreinen nog verder verminderd.

In Oekraïne – waar we ons toe zullen beperken – zijn in 2019 nog altijd drie 750 mm-smalspoorlijnen in bedrijf met personenverkeer van de Ukrzaliznytsia (Укрзалізниця), de Oekraïense spoorwegen, afgekort als UZ. Daarnaast zijn er op smalspoorgebied nog diverse bos-, turf- en fabriekslijnen actief en rijden zogeheten kinderspoorlijnen in een aantal grotere steden hun rondjes in de zomermaanden.

Voor Nederlandse begrippen zijn deze smalspoorlijnen slecht onderhouden en rijden de treinen van niets naar nergens urenlang door leeg land. Treinen vallen regelmatig voor kortere of langere tijd uit en de frequenties zijn buitengewoon laag. Ook het reizen per openbaar vervoer naar de smalspoorlijnen toe is een uitdaging die voor de Oekraïners een dagelijkse gang van zaken is, maar waar wij niet meer aan gewend zijn.

Om deze bijzondere reiservaringen te verwoorden, beschrijft dit artikel uitgebreid een reisdag op de smalspoorlijn van Rudnytsya naar Haivoron. Op de landkaart is deze lijn te vinden in regio 1. Daarna worden kort de twee andere smalspoorlijnen aangestipt.

De smalspoorlijn Rudnytsya (Рудниця) – Haivoron (Гайворон)

Zondag 17 februari 2019, 00.00 – 04.05 uur: het voorspel

We starten in Rudnytsya, het beginpunt van de smalspoorlijn naar Haivoron en gelegen aan de geëlektrificeerde hoofdspoorlijn naar Odessa (Одеса). Daarmee is vrijwel alles over Rudnytsya verteld, want het dorp bestaat verder slechts uit enkele huizen, blaffende honden en er is zeker geen hotel. De langeafstandstreinen uit Lviv (Львів) en de hoofdstad Kiev (Київ) rijden bijna allemaal door en ook regionale treinen stoppen er weinig en onregelmatig. Hoe dan toch per openbaar vervoer op tijd te zijn voor het vertrek van de smalspoortrein om 04.05 uur? Wij – schrijver van dit artikel met ervaren metgezel – arriveren per trein uit Kiev om 00.12 uur op een slecht verlicht en immens lang perron. Het stationsgebouw van Rudnytsya ligt niet aan dit perron en is slechts door middel van het oversteken van de hoofdlijnsporen – ‘gewoon’ door het grind – en vervolgens via een zandweg door het donker te bereiken.

Bij aankomst is het vooralsnog geen aanlokkelijk vooruitzicht om hier bijna vier uur door te brengen. De smalspoortrein is gisteravond al aangekomen, maar staat afgesloten in het donker opgesteld achter het stationsgebouw. Door de ramen van de stationswachtkamer komt echter licht naar buiten en de verrassing is groot als we de toegangsdeur hiernaartoe openen. De wachtkamer is namelijk in beslag genomen door volbeladen rolkarren, omringd door veelal oudere dames en heren die hun waren op de zondagsmarkten in de regio willen gaan verkopen. De sfeer is zeer gemoedelijk en er wordt ondanks het nachtelijke uur geanimeerd met elkaar gepraat. Ook wij nemen plaats op de houten wachtkamerbanken om stilletjes te genieten van dit tafereel.

Een deel van de wachtenden zal met de stoptreinen van 01.34 en 03.05 uur richting Odessa vertrekken. Kort daarna komen plotseling de overgebleven mensen in actie en rollen hun karretjes de stationswachtkamer uit het donker in. Het treinpersoneel heeft namelijk de deuren van de smalspoortrein naar Haivoron geopend. De rolkarren en goederen worden zo snel mogelijk door het grind gesjord en in de rijtuigen geladen. Elk smalspoorrijtuig is voorzien van een kolenkacheltje voor de verwarming hetgeen zeer welkom is in deze nacht met temperaturen van rond het vriespunt. De rook daarvan en lichte mist over het emplacement dragen bij aan de sfeer van ‘weleer’.

04.05 – 07.50 uur: de heenrit

Precies op tijd om 04.05 uur vertrekt de smalspoortrein als een dief in de nacht. De smalspoorlijn van Rudnytsya naar Haivoron heeft een lengte van 77 kilometer en de rit zal 3 uur en 45 minuten duren. Nadat de conductrice is langs geweest voor de verkoop van de treinkaartjes proberen de passagiers wat te slapen op de houten banken. Het wordt stil in de rijtuigen. Af en toe wordt er kort gestopt, stapt er iemand uit of in, maar door de ramen is vanwege het donker buiten niets te zien. Zacht klinkt het klikklak, klikklak van de wielen over de rails en schommelen we richting bestemming.

Langzaam wordt het buiten lichter en als we Haivoron naderen lost de mist geleidelijk op door de opkomende zon. Ondanks het nachtbraken is er voor vermoeidheid geen tijd, want eindelijk kunnen we de felbegeerde foto’s bij daglicht gaan maken. Bij aankomst om 07.50 uur springen we dan ook als eersten uit de trein – onze bagage komt later wel – en spurten over het met rijp bedekte perron naar voren voor het fotograferen van onze trein.

07.50 – 11.03 uur: eindpuntrust

Haivoron is een regionaal centrum en telt ongeveer 16.000 inwoners. Voor het stationsgebouw zijn genoeg kleine winkeltjes om onze proviand voor de dag in te slaan en aan dit eten en drinken zijn we omgerekend ongeveer een euro per persoon kwijt. De smalspoortrein steekt eerst terug naar wat opstelsporen en zet vervolgens een rijtuig gereed voor de retourrit naar Rudnytsya. Voor het vertrek is er echter alle tijd om het depot te bezoeken, waar we probleemloos kunnen rondkijken. In Haivoron komen smalspoor (750mm) en breedspoor (1520mm) samen en ook op het depot worden locomotieven van beide spoorwijdtes onderhouden. Er zijn op dit moment in Oekraïne nog drie regio’s met smalspoorlijnen, maar de werkplaats van Haivoron is de enige die in staat is geweest de smalspoorlocomotieven van het type TU2 te moderniseren. Ze zijn duidelijk te herkennen aan de moderne koplampen. Er zijn 281 stuks van dit type TU2 door de Kaloega-fabriek (gelegen ten zuiden van Moskou) tussen 1955 en 1959 gebouwd.

Het aantal personentreinen dat Haivoron aandoet is op zijn minst bescheiden te noemen. Dagelijks is er een smalspoortrein van en naar Rudnytsya (treinnummers 6272 en 6273) aangevuld met een tweede slag op dinsdag, vrijdag en zondag (treinnummers 6271 en 6274). De treindienst op de tweede smalspoorlijn vanuit Haivoron, naar Holovanivs’k (Голованівськ) is per 1 januari 2019 gestaakt en mogelijk voorgoed opgeheven. Over het breedspoor is één treinverbinding met de noordelijk gelegen tramstad Vinnytsja (Вінниця). Voor die trein moet je echter laat opblijven want deze komt aan om 23.49 uur en vertrekt weer om 00.58 uur en dat op drie dagen in de week.

11.03 – 14.48 uur: de terugrit

Op deze zondag kunnen we gebruik maken van de extra treinslag die maar drie keer in de week rijdt. Voor deze terugrit met vertrek om 11.03 uur uit Haivoron hebben we een andere locomotief gekregen – de TU2-071 – en is het aantal personenrijtuigen van drie naar één teruggebracht. Deze treinrit zit voor het fotograferen grotendeels goed in het zonlicht dus als er passagiers onderweg moeten in- of uitstappen hebben wij (zeer) kort de gelegenheid om een foto te maken.

14.48 – 00.00 uur en de volgende dag: het naspel

Zijn de mogelijkheden om per openbaar vervoer in Rudnytsya te komen beperkt, dat geldt dan uiteraard ook om er weg te gaan. De nachttrein naar Lviv stopt hier niet op een zondagavond en de nachttrein naar Kiev was al tot op de laatste plaats volgeboekt. We besluiten dan de stoptrein naar Odessa te nemen met vertrek om 17.30 uur. In het elektrische treinstel dat ons naar Odessa brengt, sluiten echter de ramen niet goed waardoor de vrieskou in de trein vrij spel heeft. Dit gecombineerd met de harde oncomfortabele banken maakt deze treinrit van 5 uur en 16 minuten – en met 46 (!) tussenstops – een ‘uitdaging’. Over de ritprijs valt niet te klagen want die bedraagt 43,60 Oekraïense grivna, wat omgerekend 1,45 euro is. Verder wacht ons in Odessa een keurig klein hotel, waar we eindelijk kunnen uitrusten en wegdromen met de onvergetelijke herinneringen aan deze reisdag.

Hiermee eindigt het reisverslag van zondag 17 februari 2019 en benoemen we hierna nog kort de andere twee smalspoorlijnen van de Ukrzaliznytsia.

De smalspoorlijn Antonivka (Антонівка) – Zarichne (Зарічне)

Deze 105 km lange smalspoorlijn is op de landkaart van Oekraïne te vinden in regio 2 en eindigt nabij de grens met Wit-Rusland. De ook hier bescheiden dienstregeling werd in 2018 vele weken niet uitgevoerd door defecte locomotieven. Tijdens ons bezoek op 20 februari 2019 reed gelukkig de enige slag op die dag wel en met een niet gemoderniseerde locomotief van het type TU2.

De smalspoorlijn Vynohradiv (Виноградів) – Khmil’nyk (Хмільник)

Deze spoorlijn met een lengte van 20 km is op de landkaart te vinden in regio 3 nabij de grens met Hongarije en Roemenië. De enige beschikbare locomotief – de TU2-034 – bleef in december 2018 halverwege de lijn steken in winterse omstandigheden en was tijdens ons bezoek aan Oekraïne in februari 2019 nog niet hersteld. Op de Facebookpagina van ‘friends of the Borzhava narrow gauge railway’ werd aangekondigd dat de treindienst op 24 februari 2019 hervat zou worden. Onduidelijk is of dit toen heeft plaatsgevonden, maar in april 2019 was de lijn zeker weer in dienst.

Het unieke van deze lijn is dat op twee (van de drie) rijdagen in de week de smalspoortrein vertrekt tussen de marktkramen die dan over het spoorwegemplacement zijn uitgestald. Laten we hopen dat dit unieke tafereel nog lang te bewonderen zal zijn en dat we ook hier kunnen blijven reizen als in grootmoeders tijd.

Tekst en foto’s (17-18 februari 2019) door Paul van Baarle, tenzij anders vermeld.

---