Veel verschillende trams op twee spoorwijdtes

De trams van Sofia

Paul van Baarle bezocht Sofia in mei 2019. Waarom rijden trams daar op de merkwaardige spoorwijdte van 1009 mm?

Sofia (София) is de hoofdstad van Bulgarije en telt bijna 1,3 miljoen inwoners. De stad kent tal van architectonische bezienswaardigheden en is alleen daarom al een bezoek waard. Voor de railliefhebber zijn de metro en vooral het uitgebreide netwerk en de variatie in trams interessant.

Historie en ontwikkeling in een notendop

In januari 1901 ging de elektrische tram van start op vijf metersporige stadslijnen en een lange uitloper naar Knyazhevo. 26 jaar later – in 1927 – waren de rails uit het openingsjaar zo uitgesleten dat men simpelweg besloot van de oorspronkelijke spoorwijdte van 1000 mm over te stappen naar 1009 mm en het tramnet hiermee verder uit te breiden.

Vandaag de dag hebben de meeste tramlijnen nog deze afwijkende spoorwijdte. Vanaf 1987 zijn er drie tramlijnen op normaalspoor (1435 mm) bijgekomen. Verder zijn sinds 1998 twee metrolijnen geopend en is een derde in aanleg, wat uiteraard zijn weerslag heeft op het tramnet.

De lange tramlijn naar Knyazhevo (кв.Княжево) kwam in het openingsjaar van de elektrische tram in dienst. Hier konden de gegoede mensen uit de stad de bergen in om te gaan skiën. Het eindpunt wordt nu nog altijd bediend door de tramlijnen 5 en 11 maar de skiliften en hotels van toen zijn allang weg. Een muurschildering herinnert aan de gloriedagen en toont motorrijtuig 38 van het type Zeppelin, een vierasser van Belgisch fabrikaat uit 1908.

Tramplattegrond Sofia uit 2016 met in lichtblauw de 1009 mm-lijnen, in donkerblauw de 1435 mm-lijnen (20, 22 en 23) en in groen het drierailige traject. Bron: Wikipedia – Von Bürgerentscheid (talk) – openstreetmap.org. Voor een actuele tramplattegrond in niet-cyrillisch schrift zie de rechterkolom.

Het trambedrijf van Sofia is bijzonder interessant door de rijke variatie aan tramtypes op beide spoorwijdtes. In 1901 werd begonnen met trams van Franco-Belge en voor de uitbreidingen van het tramnet volgden daarna twee- en vierassers van diverse West-Europese fabrikanten.

In 1928 werden voor het eerst trams in eigen werkplaats gebouwd. De werkplaats ontwikkelde zich tot een echte fabriek en werd hofleverancier van vele tramseries voor Sofia tot begin jaren 90. Tramkar – zoals de naam luidt sinds 1990 – heeft daarna slechts nog bestaande trams onderhouden en gemoderniseerd. Het materieelpark wordt sindsdien aangevuld met tweedehands en nieuwe trams afkomstig van buiten Bulgarije.

Hierna passeren de tramseries de revue die nu nog in dagelijkse dienst zijn met daarbij soms een korte verwijzing naar wat eraan vooraf ging. Allereerst komen de smalspoortrams aan bod, gevolgd door de normaalspoortrams.

De 1009 mm-trams

De in Sofia zelf gebouwde trams zijn in aantal hard op hun retour. Het betreft enkel- en dubbelgelede trams. De achtassers kunnen uitgerust zijn met een lagevloermiddendeel of uitgevoerd zijn als tweerichtingswagen. De bronnen op het internet zijn niet eenduidig over de type-benamingen bij de in Sofia zelf gebouwde trams. In dit artikel is gebruik gemaakt van de types zoals benoemd bij TransPhoto.org.

De eerste vervanging van de oudere trams vond al plaats in 2011 met de aanschaf van 20 Tatra-tramstellen uit Halle. Deze T4DC/B4DC-wagens zijn nog wel aanwezig maar waren niet in dienst tijdens ons bezoek.

De enkelgelede trams van het type T6M-700F (serie 701…831) uit 1986-1988 zijn de oudste smalspoorwagens op de baan. Van de 38 stuks in 2009-2014 gemoderniseerde trams zijn er nog 23 actief in de personendienst, waaronder motorrijtuig 807.

Dubbelgelede trams uitgevoerd als tweerichtingswagens zijn genummerd in de 500-serie en hebben de type-aanduiding T8M-500F. Alle negen stuks zijn hiervan nog in dienst. Motorrijtuig 505 is zojuist aangekomen aan het eindpunt Knyazhevo na een bijna een uur durende rit op lijn 11.

Dubbelgelede trams voorzien van een lagevloermiddendeel zijn genummerd in de 900-serie en hebben de type-aanduiding T8M-900F. Alle acht wagens van deze serie zijn nog in dienst. Zowel de serie T8M-500F als T8M-900F zijn in feite heerlijke knutselwerken zoals ze je nog maar weinig ziet. Oorspronkelijk zijn ze eind jaren 80 afgeleverd als enkelgelede zesasser, vervolgens verlengd tot dubbelgelede achtasser en uiteindelijk gedurende 2010-2014 omgebouwd tot het huidige model. Motorwagen 934 poseert voor de fotograaf aan de halte pl.Tsentralna Gara met het hoofdstation van de spoorwegen op de achtergrond.

De Tsjechische firma Inekon kreeg de opdracht achttien oude trams te moderniseren en van een lagevloermiddenbak te voorzien. Het prototype 2401 kwam in 2007 in Ostrava gereed en de overige trams zouden in Sofia door Tramkar met hulp van Inekon gemoderniseerd worden. Door problemen bij Tramkar zijn uiteindelijk twee jaar later de overige zeventien trams ook in Ostrava opgeknapt en was er sprake van vrijwel nieuwbouw. De complete serie 2401-2418 van het type T8M-700IT is nu nog in dienst. Motorrijtuig 2416 steekt het drukke kruispunt pl. Makedoniya over en heeft bijna het eindpunt van lijn 5, Sadebna Palata (Justitiepaleis) bereikt.

Volgend op een serie voor het normaalspoor leverde Tatra in 1990 en 1999 in totaal 57 smalspoortrams van het type T6A2 (serie 2001-2040, 2041-2057, waarvan de 2001-2025 later zijn vernummerd in 3001-3025). In het centrum van de stad is T6A2 3001 zojuist van de halte pl.Sveta Nedelya vertrokken.

Van Basel werden in 2017 28 dubbelgelede trams van het type Be 4/6S overgenomen (serie 659-686). Deze werden in 1990 door Schindler gebouwd als enkelgelede tram en in 1997-1999 van een lagevloermiddendeel voorzien. De ul.Graf Ignatiev is recent geheel opgeknapt en autovrij gemaakt waardoor de ex-Baselse 685 hier vrije doortocht heeft.

Het Poolse Pesa leverde 25 trams van het type Swing 122NaSF tussen 2013 en 2016 (serie 2301-2325). De aflevering van nog eens dertien stuks is in september 2019 gestart. De 100% lagevloertram 2304 is net vertrokken bij de halte Natsionalen Dvorets na Kulturata (NDK).

De 1435 mm-trams

Vanaf 1987 zijn er drie tramlijnen op normaalspoor aangelegd en hoewel daar aanvankelijk waarschijnlijk grootse plannen voor zijn geweest, zijn ze in de praktijk altijd een ondergeschoven kindje gebleven. Bij de opening beschikte men over 31 in eigen beheer gebouwde gelede trams van het type 6MD-1000. Deze bleken nauwelijks te functioneren en werden al binnen twee jaar vervangen door nieuwe Tatra-trams. Alleen het gelede motorrijtuig 4027 – dat in 2002 werd gemoderniseerd – is nog aanwezig maar niet meer in dienst.

Sinds 1989 zijn er geen nieuwe normaalspoortrams meer gekocht en heeft men zich moeten behelpen met de overname van tweedehandstrams uit Duitsland en Tsjechië.

37 Tatra T6B5-trams (serie 4101-4137) vervingen in 1988-1989 de in eigen beheer gebouwde trams op het normaalspoornet. Tramstel 4113+4115 zal bij de halte Tsentralni Khali kruisen met het 1009 mm-spoor.

In 1995 werd van Bonn vrijwel het complete Düwag-wagenpark overgenomen. De Großraumstellen en gelede zesassers zijn daarvan inmiddels buiten dienst, maar van de dubbelgelede achtassers zijn nog enkele exemplaren in bedrijf. In verband met het zuidelijke kopeindpunt van lijn 23 zijn hier tweerichtingswagens nodig. Lijn 23 rijdt slechts om het half uur en met twee dienstwagens. GT8 4401 en 4411, beiden uit 1960, passeren elkaar op het midden van de tramlijn. Ja, je leest het goed: trams van bijna 60 jaar oud rijden hier nog in de normale dienst.

Van Leipzig werden in 2010 vijftien Tatra-tramstellen overgenomen. T4D-M 4059 + B4D-M 4764 uit de jaren 80 kruisen met de 1009 mm-tramlijnen in de bul.Hristo Botev.

Nog meer tweedehands Tatra-trams kwamen uit Praag. Gedurende 2016-2019 zijn 40 stuks T6A5 uit 1995-1997 overgenomen (serie 4140-4179). Tramstel 4155+4153 op lijn 22 maakt een korte stop aan de halte Teatar.

Tot slot

De financiële middelen lijken vooral besteed te worden aan de bouw van de metro en modernisering van het smalspoornet. Het normaalspoornet moet het voorlopig met tweedehandstrams doen. Met de huidige aflevering van de Pesa Swing-trams en een nog lopende bestelling van dertien Forcity’s bij fabrikant Skoda, neemt het aantal klassieke smalspoortrams wel snel af. Wie de in Sofia zelf gebouwde wagens in dagelijkse dienst wil zien, kan daarom het beste Sofia nog dit jaar bezoeken.

Het is weliswaar nog geen ‘vijf voor twaalf’ voor de in Sofia zelf gebouwde trams, maar inmiddels zeker wel ‘elf voor twaalf’ zoals verbeeld door de lijnnummers aan het noordelijke eindpunt Iliyantsi (кв. Илиянци).

Van oudere tramseries zijn soms nog wrakken aanwezig waarvan je alleen maar kan hopen dat er ooit geld beschikbaar komt om ze op te knappen. Historisch besef en de aantrekkingskracht op toeristen hebben inmiddels ertoe geleid dat er twee historische motorwagens en een aanhangrijtuig voor rondritten beschikbaar zijn.

In 1999 renoveerde Tramkar de MAN/Siemens motorwagen 92 uit 1935 en een jaar later werd aanhangrijtuig 501 gebouwd, een replica DTO-Kardalev uit 1928. Daarnaast is Siemens & Halske-motorwagen 35 uit 1924 beschikbaar voor rondritten.

Dit artikel begon met de vermelding dat de stad tal van architectonische bezienswaardigheden kent. Ter afsluiting snuiven we daarom toch nog een beetje cultuur; ook wel zo verfrissend na de overvloed van wagennummers, type-aanduidingen, lijnnummers, jaartallen etc.

In het fraaie centrum van Sofia bevindt zich het Largo aan het onafhankelijkheidsplein Nezavisimost met de parlementsgebouwen en het voormalige communistische hoofdkantoor. Onder de glazen koepel loopt de toegang naar het metrostation Serdika langs diverse historische opgravingen.

Paul van Baarle. De foto’s zijn gemaakt in mei 2019.

[printfriendly]

Sofia bezoeken

De afstand Utrecht – Sofia bedraagt ongeveer 2.100 kilometer. Per trein ben je dan 48 uur onderweg met minimaal zes keer overstappen. Aantrekkelijker is een treinreis te combineren met een bezoek aan een van de omringende landen (Servië, Roemenië, Griekenland). Rechtstreeks vliegen vanaf Amsterdam of Eindhoven blijft – helaas – de snelste en goedkoopste verbinding om Sofia te bezoeken.

Een dagkaart voor de tram is onder andere te koop in het metrostation onder het hoofdstation van de spoorwegen. De prijs bedraagt 4 Bulgaarse lev, omgerekend 2 euro. De dagkaart van de tram is echter niet geldig op de metro. Een enkele reis in de metro bedraagt 1,60 lev, omgerekend 60 eurocent.