Nog even dit — tips, reacties & nieuwtjes

Buiten-gewoon

Ciril van Hattum brengt in deze rubriek spoorse zaken die buiten het gewone liggen op een lichtvoetige manier voor het voetlicht. Deze keer richten we onze blik op vreemdsoortige stoomlocomotieven.

Vele ingenieurs hebben zich beziggehouden met het efficiënter maken van de stoomlocomotief. Twee van hen, de Italianen Franco en Crosti, ontwikkelden een ketel waarbij ook de uitlaatgassen worden gebruikt om water te verhitten. Deze locs zijn herkenbaar aan het missen van een pijp op de voorkant; in plaats daar­van hebben ze een schoorsteen aan de zijkant van de ketel:

Cremona, 2D-loc FS 743.146; 1972 (fotograaf onbekend)

Behalve deze schoorsteen opzij lijken deze locs toch erg veel op hun ‘normale’ soortgenoten, zodat wij ze toch niet buiten-gewoon kunnen noemen. Zij verbranden gewoon kolen of olie in de vuurkist om het meegevoerde water te verhitten tot stoom om daarmee de zuigerstangen aan te kunnen drijven.

Dat is echter absoluut niet het geval bij de zogenaamde vuurloze locomotieven. Deze voeren geen kolen of olie mee en hebben geen vuurkist. Dit kunnen we dus wel degelijk buiten-gewone machines noemen. Zij worden gevuld met kokend water dat voor de stoom zorgt, nodig voor de aandrijving. De actieradius is natuurlijk beperkt; zij werden voornamelijk ingezet op terreinen waar vuur niet wenselijk was, zoals munitiefabrieken of militaire opslagplaatsen. Zoals bekend, ‘morsen’ normale stoomlocomotieven wel eens vuur zowel van boven als van onderen, wat de vuurloze dus niet kunnen.

De eerste foto toont vuurloze locomotief 3, het nummer dat zij droeg tijdens de manifestatie ‘Treinen door de Tijd’ in Utrecht op 3 augustus 1989. De loc werd gebouwd bij Orenstein en Koppel, fabrieksnummer 6326, en kwam in 1913 in dienst bij Jurgens Margarinefabriek in Oss. Na vele omzwervingen is de loc – particulier eigendom – thans gestationeerd bij de STAR.

Op de tweede foto zien we loc 1 staan op een stukje rails bij het voormalige NS-station Hulshorst. Erachter zien we restaurant Railroads op de plek waar vroeger het stationskoffiehuis stond. Deze loc van Krupp was in dienst bij v.d. Bergh’s Margarinefabriek en is in 1999 op deze plaats neergezet. De foto is van 30 september 2011. Als u per trein van Nunspeet naar Harderwijk reisde en rechts gezeten was, kon u de loc in een flits voorbij zien gaan. Inmiddels is de loc hier verdwenen.

Wales in het Verenigd Koninkrijk telt wel tien zogenaamde ‘great little trains’: rijdend op niet te lange trajecten, meestal smalspoor en ook meestal met een stoomlocomotief als trekkracht. En daar zijn bijzondere exemplaren bij. Dan hebben we het niet over de zadeltanklocs van de Tal-y-Llyn Railway maar over écht buiten-gewone machines:

Porthmadog, 21-6-2004

Fairlie-locomotief ‘David Lloyd George’ loopt om op het station van Porthmadog, het beginpunt van de Ffestiniog Railway. Hier hebben we te maken met een dubbelloc, een heuse tweerichtinglocomotief. Deze spoorlijn bestond al toen in Nederland de eerste trein ging rijden tussen Haarlem en Amsterdam. Als paardentram werd breuksteen vervoerd naar de haven. Later ging men over op ‘stoom’ en ook op aanvullend reizigersvervoer. Rond de oorlogsjaren kwam er zwaar de klad in en werden alle diensten gestaakt. Pas in 1955 is de lijn heropend, voornamelijk als toeristenlijn. Het eindpunt bevindt zich te Blaenau Ffestiniog.

Caernarfon, 19-6-2004

The Welsh Highland Railway voert u van Caernarfon, waar een groot kasteel aan het water ligt, naar Rhyd Ddu. Op de foto van het station van Caernarfon neemt Garratt-loc NG 143 water in. Dit soort locomotieven is vooral bekend van Zuid-Afrika, waar de ‘reuzen’ van de GMAM-serie dienst deden. Maar ook in Wales dus, in kleinere uitvoering. Het voordeel van een Garratt is dat de belasting van het spoor kleiner is, doordat het gewicht over meer assen wordt verdeeld. Bovendien maken de beide draaistellen het nemen van bochten makkelijker en kan de ketel groter zijn, want daaronder is geen ruimte voor wielen nodig.

Depot Alishan Railways, 26-3-1971

Ook deze locomotieven rusten op draaistellen. De Amerikaanse arts Thomas Shay, met veel affiniteit tot techniek, ontwikkelde aan het eind van de 19e eeuw deze naar hem genoemde machines, aanvankelijk ten behoeve van de exploitatie van bossen in de VS. Hier waren zeer wendbare locs vereist die konden rijden op provisorisch aangelegde spoorbanen. Moeilijk te zien op de foto is de asym­me­tri­sche bouw: de ketel staat niet in het midden ter wille van een juist evenwicht ten opzichte van de rechts geplaatste aandrijving. De Shays waren vooral in Amerika actief, maar ook in andere landen zoals de Philippijnen en Taiwan, waar deze foto is genomen.

Alle foto’s, behalve de bovenste, zijn door de auteur Ciril van Hattum gemaakt.

Opmerkingen

De vuurloze loc bij Hulshorst  is in 2020 naar de sloop gegaan, na een vergeefse speurtocht naar een liefhebber die er voor wilde betalen. Lees meer over deze en andere vuurloze locomotieven.

In NVBS Actueel van februari 2016 schreven Frits van Buren en Oege Kleijne een artikel over Shay-locomotieven die nog in de VS rijden. En in Op de Rails 2019-01 staat een artikel van Rutger Ruempol over Shay-loco­motieven en soortgelijke loctypes.

Redactie NVBS Actueel.

Modelbouwen op schaal 1:1

In 2006 bouwde de voorzitter van de Stichting TEE Nederland samen met een aantal vrijwilligers een houten demontabele TEE-kop in schaal 1:1, een zogeheten mock-up. Deze kop werd op beurzen een dag van tevoren in elkaar gezet en na afloop weer gedemonteerd en opgeborgen. De kop fungeerde als koffiecorner en als overlegruimte voor potentiële sponsors.

De mock-up als bouwpakket en na de wederopbouw. Foto’s: Hans Altena.

Met de overname van het TEE-treinstel kwam ook de gedemonteerde mock-up mee naar het Nederlands Transport Museum. Door een aantal vrijwilligers is deze mock-up weer opgebouwd. In mei was een televisieploeg aanwezig bij de laatste handeling: het aanbrengen van het originele bronzen TEE-logo.

De mock-up doet in het museum dienst als publiekstrekker. Er staan enkele vitrines bij met informatie en objecten uit de Trans Europ Express. Over enkele jaren zal ook het echte treinstel weer te zien zijn, wanneer het Nederlands Transport Museum zijn nieuwe locatie betrekt. Tot die tijd ben je van harte welkom in het huidige museum in Nieuw-Vennep. Kijk voor openingstijden en meer informatie op www.nederlandstransportmuseum.nl.

Andere Tijden

Het televisie/geschiedenisprogramma Andere Tijden heeft een aflevering gemaakt over internationaal treinreizen. Aanleiding is onder andere de terugkeer van internationale verbindingen, zoals recent de nachttrein tussen Amsterdam en Wenen.

In het programma wordt teruggeblikt op het roemruchte verleden van de Trans Europ Express. Hiervoor zijn opnamen gemaakt in het Nederlands Transport Museum. Ook is er gefilmd in het Spoorwegmuseum, waar Arjan den Boer aan de hand van een aantal affiches uit de tentoonstelling Spoor van Verbeelding iets vertelt over het internationale treinverkeer na de Tweede Wereldoorlog.

De aflevering van Andere Tijden wordt op maandag 28 juni om 20.30 uur uit­gezonden op NPO2, en is daarna via uitzending gemist ook nog terug te kijken.

Het aanbrengen van het TEE-logo wordt vastgelegd door een filmploeg van Andere Tijden. NTM, 22 mei 2021. Foto: Nico Spilt.

Opslaglocatie gezocht

Het NTM is op zoek naar een tijdelijke opslaglocatie voor het treinstel (hoeft geen spooraansluiting te hebben). Heb jij een tip? Lees meer op Facebook.

‘Diana’ naar Spoorwegmuseum

Het Spoorwegmuseum heeft e-loc 1501 toegevoegd aan de collectie. De loco­mo­tief, door de voormalige Engelse eigenaren ‘Diana’ gedoopt, werd in 1986 van de sloop gered door een groep Haagse en Rotterdamse machinisten. Lees meer en bekijk het filmpje.

Rotterdam, 5 juni 2007. Loc 1501, ex-BR 27003 “Diana”. Foto: Nico Spilt.