Een stukje spoorweghistorie dat verloren ging

Afscheid post VI in Amersfoort

Stichting Historisch Dieselmaterieel (SHD) nam op 3 december 2022 afscheid van post VI in Amersfoort. De heuvelpost werd begin februari 2023 gesloopt. Paul van Baarle doet verslag.

Post VI in Amersfoort was een heuvelpost uit 1930. Op de bouwtekening van het seinhuis staat G.W. van Heukelom opgetekend, maar het functionele ontwerp doet eerder denken aan NS-architect H.G.J. Schelling. Vanuit dit seinhuis werden de wissels en seinen in het heuvelgebied bediend. De combinatie met de nog aanwezige rangeerheuvel maakte post VI uniek in Nederland. Ondanks pogingen tot behoud werd het onlangs toch gesloopt.

De locatie van post VI met behulp van Google Earth gedateerd 08-06-2021 met rechtsonder Amersfoort Centraal en in het midden de behouden Wagen­werk­plaats, de Rijtuigenloods en het Ketelhuis.

Nogmaals de afbeelding van Google Earth gedateerd 08-06-2021, nu ingezoomd op post VI. Links van de heuvelpost nog een gebouw in gebruik door DB Cargo Nederland.

Post VI en SIESTA

Op bovenstaande afbeelding is goed te zien dat het seinhuis in zeer slechte staat verkeerde. Stichting Industrieel Erfgoed in de Stad Amersfoort (SIESTA) – die een grote rol speelde bij het succesvolle behoud van de Wagenwerkplaats – verzocht al in 2013 post VI samen met de rangeerheuvel op de gemeentelijke monu­men­ten­lijst te plaatsen. De huidige locatie midden op het emplacement is echter niet toegankelijk voor het publiek en verplaatsing van het seinhuis naar de Wagen­werkplaats bleek uit kostenoverwegingen onhaalbaar. Sloop van dit stukje spoor­weg­historie werd zo onvermijdelijk. SIESTA heeft daarna een plan ingediend om post VI te herdenken op het terrein van de Wagenwerkplaats; daarover later meer.

De in Amersfoort gevestigde Stichting Historisch Dieselmaterieel (SHD) heeft na het bekend worden van de sloop­plannen een maand lang hard gewerkt om in stijl afscheid te kunnen nemen van post VI. Daartoe werd onder andere provisorisch de verlichting in het seinhuis weer tot leven gewekt en dat leverde in het donker – en van een afstandje – het navolgende fris ogende resultaat op:

Stichting Historisch Dieselmaterieel (SHD)

De SHD heeft als doel: “het bevorderen van het behoud van Nederlands historisch dieselmaterieel op het gebied van spoorvervoer” en richt zich hierbij op de jaren 1970-1980. Voor een overzicht van de collectie wordt verwezen naar de Nederlandse Museummaterieel Database (NMMD) – zie link in de rechterkolom. De SHD blijkt ook een onmisbare schakel te zijn voor diverse infra-spoedjes, -transporten en rangeeractiviteiten. Spectaculair was de inzet in februari 2021 van locomotief 2205 plus sneeuwschuiver die op verzoek van ProRail de Betuwelijn sneeuwvrij schoof.

De SHD-hoofdrolspelers bij het afscheid van post VI op 3 december 2022 stellen we hier voor.

Locomotor 334 – gebouwd door Werkspoor in 1950 – levert een VAM (Vuil Afvoer Maatschappij)-wagen uit 1973 aan voor de fotogoederentrein.

Het ‘werkpaard’ van de SHD is de 2205 gebouwd door Allan in 1955 en in dienst bij de Nederlandse Spoorwegen tot 1991. Na omzwervingen in België kreeg de 2205 vanaf 2004 een nieuw en actief leven bij de SHD. Samen met locomotor 334 poseert de 2205 op het emplacement van Amersfoort met links op de achter­grond de Wagenwerkplaats. De goederenwagens van de SHD werden speciaal voor de fotosessie ontdaan van graffiti, bijgeschilderd en opschriften werden hersteld.

Locomotief Anneke (voorheen Strukton Rail 302282) verleende ook hand- en span­diensten bij het eerbetoon aan post VI maar bleef buiten beeld.

Het eerbetoon aan post VI door de SHD

We hebben genoeg voorbeschouwd en de voorstelling van ‘terug in de tijd toen post VI nog in gebruik was’ kan beginnen.

Als eerste passeerde de fotogoederentrein post VI zoals dat jarenlang in het verleden plaatsvond. Verder zien we heel wat NS-personeel uit die tijd op de been: de machinist zwaait naar de seinhuiswachter, een rangeerder staat klaar bij de overweg en op de spiltrap loopt een monteur naar boven.

Daarna was er tijd voor het personeel om een kaartje te leggen in het rangeer­ders­verblijf op de eerste verdieping van het seinhuis. In die tijd was roken nog gewoon, dus ook dat werd – met overgave – nagespeeld. Post VI heeft jarenlang leeg gestaan dus al het meubilair en attributen in beeld werden door de SHD-medewerkers vooraf via de uiterst smalle wenteltrap hier naartoe gebracht en na afloop weer weggehaald.

In De Stadsbron (achtergronden bij het nieuws uit Amersfoort en omstreken) schreef een oud NS-medewerker in 2019: “de goederenwagens werden vanaf de opstelsporen in de richting van de overweg Soesterweg gebracht en daarna richting de heuvel geduwd. Boven aan de heuvel werden de wagens onderling losgekoppeld en dan verder geduwd de heuvel af”. Dat heuvelen werd uiteraard door de SHD nagebootst.

De 2205 staat klaar met een forse goederentrein op de rangeerheuvel naast post VI en het loskoppelen kan beginnen.

Als we inzoomen op het heuvelen zien we de knuppelaar aan het werk. Knuppelen is een NS-term voor het ontkoppelen van de goederenwagens met een lange balk.

Een knuppelaar op een rangeerheuvel is een beeld dat op geen enkele Neder­landse museumlijn nagespeeld kan worden, dus een close-up is dan op zijn plaats. Hulde ook aan deze SHD-medewerker die hier toch bijna een half uur in de vrieskou voor de fotografen stil (als bevroren?) moest staan.

Nadat de knuppelaar een Hbis-schuifwandwagen heeft losgekoppeld en laatste duwtje door de heuvelloc, rolt deze als een dief door de nacht de heuvel af het juiste spoor op. In het verleden eindigde dat met een doffe harde klap als de rollende wagen tegen de daar al opgestelde goederenwagens tot stilstand kwam. Die doffe klappen waren een vertrouwd nachtelijk geluid voor de inwoners van het nabijgelegen Soesterkwartier.

Het heuvelen is afgerond en een nieuwe goederentrein is samengesteld. De rails lijken extra glanzend te zijn opgepoetst als de 2205 zich opmaakt voor een laatste parade langs post VI.

De fotogoederentrein met daarin nu opgenomen de VAM-wagen passeert voor de laatste keer het seinhuis. De trieste aanleiding van de aangekondigde sloop leverde zo toch een mooie avond op.

Al met al was deze avond een prachtig eerbetoon door de SHD aan een seinhuis dat bewaard had moeten blijven, maar toch verloren ging.

Wat resteert van post VI

Begin februari werd de heuvelpost gesloopt en de SHD verzorgde in samen­werking met de aannemer de afvoer. Een aantal onderdelen waaronder de spiltrap van 6,5 meter hoog is bewaard gebleven en is vooralsnog in een zee­container opgeslagen. In september 2022 – nadat duidelijk was geworden dat de sloop onvermijdelijk was – publiceerde SIESTA een plan tot herdenking van post VI op het terrein van de Wagenwerkplaats. Het ontwerp van dit ‘nieuwe seinhuis’ met gebruik van de bewaarde onderdelen is in PDF te bekijken via de link in de rechterkolom. Een mooi initiatief maar voor de echte spoorweg­liefhebber is de aanblik even slikken.

Ook voor de SHD zal het wennen zijn zich met de 2205 over het emplacement van Amersfoort te begeven zonder de vertrouwde aanblik van post VI. De SHD gaan we echter zeker terugzien.

Hulde aan de SHD dat zij in samenwerking met andere partijen dit eer­betoon aan post VI heeft weten te organiseren. Post VI is niet meer, maar dankzij dit eerbetoon kunnen we tenminste zeggen: “gelukkig hebben we de foto’s nog”.

Tekst en foto’s (3 december 2022) tenzij anders vermeld door Paul van Baarle

Post VI vroeger

Het heuvelen van lege autowagens te Amersfoort op 4 maart 1983. De heuvel­seinpaal staat in de stand ‘opdrukken van rangeerdelen naar en over de heuvel toegestaan’. Vooraan een autotransportwagen van de DB. Rechts in de achter­grond seinhuis post VI en het rangeerdersverblijf. Foto: Roef Ankersmit, beeldbank SNR.

Een stoomloc van de serie NS 6100 vertrekt met een lange goederentrein, waarin een VAM-wagen, van het rangeerterrein naast de Werkplaats Amersfoort richting Amsterdam. Rechts in de achter­­grond seinhuis post I. De foto is genomen vanuit de heuvelpost, seinhuis VI. Foto uit de jaren 30, fotograaf onbekend. Bron: beeldbank SNR.

Amersfoort, 24 september 2010. Blik vanaf de rangeerheuvel. Foto: Nico Spilt.

Het stelknoptoestel van post VI, in 1931 geleverd door Siemens & Halske. Hiermee werden de tientallen wissels en het heuvelsein bediend. Foto gemaakt door Wim Vos in september 1981. Meer foto’s en uitgebreide informatie over deze post zijn te vinden op zijn website www.klassiekebeveiliging.com.