‘Derussificatie’ op de rails

Per trein en tram door Letland

Paul van Baarle bezocht in augustus 2024 per trein vanuit de Letse hoofd- en tramstad Rīga de tramsteden Liepāja en Daugavpils. Reis mee naar deze niet-alledaagse bestemmingen.

LDz (Latvijas dzelzceļš) is de naam van de Letse spoorwegen, maar het per­sonen­vervoer wordt verzorgd door Pasažieru vilciens onder de naam Vivi. Aan­gezien de Letse spoorwegen geen hoofddoel van de reis waren, zal de informatie in dit artikel daarover dan ook bescheiden zijn en zich beperken tot het waargenomen personenverkeer.

De spoorwijdte in Letland is 1524 mm. Het elektrische voorstadsverkeer vanuit de hoofdstad Rīga wordt verzorgd door treinstellen van het type 16EV geleverd door het Tsjechische Škoda in 2023; modern dus. Voor het langeafstandsverkeer worden nog altijd de RVR-dieseltreinstellen uit de Sovjettijd gebruikt die in verschillende uitvoeringen wel wat gemoderniseerd zijn, maar nog altijd als ‘klassiek’ aangemerkt kunnen worden. RVR is de afkorting van Rīgas Vagonbūves Rūpnīca. Het in Rīga gevestigde RVR was decennialang een belangrijke producent van treinstellen en trams voor de voormalige Sovjet-Unie maar werd in 2017 insolvent en is sindsdien niet meer actief.

Maar voordat we verder gaan met de Letse treinen en trams: wat weten we van het land Letland?

Letland, wat feiten op een rij

Letland, samen met Estland en Litouwen, staat bekend als een van de Baltische staten. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werden de Baltische staten onafhankelijk. Eerder in de geschiedenis waren ze dat ook al. Toetreding tot de Europese Unie en NAVO volgde in 2004. De munteenheid is de euro en de officiële taal is Lets. Letland is qua oppervlakte anderhalf keer zo groot als Nederland. Begin 2024 telde het land volgens het Letse bureau voor de statistiek iets minder dan 1,9 miljoen inwoners, waarvan ongeveer een derde in de hoofd­stad Rīga woont. Zo’n 63 procent van de bevolking is Lets, 23 procent etnisch Russisch, en de rest bestaat uit Wit-Russen, Oekraïners, Polen, Litouwers en andere etnische groepen.

Tijdens de Sovjetperiode onderging Letland een proces van ‘russificatie’, waarbij de Letse cultuur en taal werden onderdrukt. Na het verkrijgen van de onafhanke­lijk­heid in 1991, nam de Letse overheid maatregelen om de Russische invloed terug te dringen en de Letse identiteit te herstellen. Russisch-sprekenden kregen bij de onafhankelijkheid niet het Lets staatsburgerschap maar een speciaal paspoort met de tekst “burger van de voormalige Sovjet-Unie” (oftewel ‘niet-burger’) en zijn uitgesloten van stemrecht en een groot aantal beroepen (bron: Staatloos en machteloos in Letland).

Door de aanval van Rusland op Oekraïne is het anti-Russische proces in een stroomversnelling geraakt. Een ‘niet-burger’ kan wel naturaliseren tot Lets staatsburger maar dit is geen eenvoudig proces en kan worden ervaren als een vernedering die men niet wil ondergaan. Het steeds verdergaande proces van ‘derussificatie’ zoals een verplicht Lets taalexamen en de verdere beperking van het gebruik van de Russische taal, leidt begrijpe­lijker­wijs tot spanningen.

De nietsvermoedende westerse toerist merkt als ‘passant’ overigens weinig tot niets van die spanningen. En wij gaan ons nu weer richten op de railhobby.

Per trein van Rīga naar Liepāja

Er rijdt welgeteld één personentrein per dag van Riga naar Liepāja en die vertrekt om 18.34 uur met aankomst in Liepāja om 21.47 uur. Een enkele reis kost 8,90 euro. Terug naar Riga kan de volgende ochtend met vertrek om 05.02 uur.

En vervolgens werd al dansend over de rails in een RVR-dieseltreinstel koers gezet naar Liepāja:

Liepāja, een trambedrijf ‘uit het boekje’

Liepāja is na Riga en Daugavpils de derde stad van Letland met iets minder dan 70.000 inwoners waarvan de helft de Letse nationaliteit heeft. Liepāja heeft zowel een belangrijke commerciële haven als een marinehaven aan de Oostzee en deze zijn ijsvrij.

Er is momenteel één tramlijn met een spoorwijdte van 1000 mm en een lengte van zeven kilometer, die loopt van Brīvības iela in het noorden naar Mirdzas Ķempes iela in het zuiden. De eerste tram start al voor vier uur in de ochtend en de laatste rukt even voor middernacht in. Overdag op werkdagen rijdt de tram om de zeven minuten. Daar zal menig westers trambedrijf jaloers op zijn.

In de afgelopen jaren is zowel de gehele infrastructuur als het tramwagenpark met geld van de Europese Unie vernieuwd. Er zijn nu veertien driedelige lage­vloertrams van het type TMK 2300LT die in 2020-2022 geleverd werden door de Kroatische fabrikant KONČAR. Van de oudere ČKD Tatra KT4-trams is nog een enkel exemplaar aanwezig als reserve.

Na het bezoek aan Liepāja werd de reis voortgezet per trein – met overstappen in Rīga – naar Daugavpils.

Daugavpils, ‘derussificatie’ bij het trambedrijf

Daugavpils, de op een na grootste stad van Letland, ligt in het zuidoosten van het land aan de rivier de Daugava, niet ver van de grens met Wit-Rusland. Van de iets minder dan 80.000 inwoners vormen Russen verreweg de grootste bevolkingsgroep.

Het tramnet heeft een lengte van 27 kilometer en de spoorwijdte bedraagt 1524 mm. Tramlijn 1 is de belangrijkste met overdag een frequentie van twaalf minuten. Tramlijnen 2-5 rijden slechts één keer per uur. In de afgelopen jaren is met geld van de Europese Unie de gehele tram-infrastructuur vernieuwd, een nieuw tramtraject aangelegd en zijn nieuwe trams aangeschaft.

Volgens het materieeloverzicht op Transphoto.org beschikt Daugavpils momenteel over 42 trams voor de reizigersdienst, twee rijvaardige werkwagens en twee rijvaardige museumtrams. De trams voor de reizigersdienst zijn onder te verdelen in tien stuks KTM-5 (71-605A) uit 1990-1991, acht stuks KTM-23 (71-623-02) uit 2014, vier stuks KTM-31 (71-631) uit 2014, acht stuks City Star (71-911) uit 2019, acht stuks Tatra T3 uit 1973-1983 en vier stuks EVO1 uit 2023.

Achter deze brei van getallen schuilt een opmerkelijk feit: de KTM-trams zijn geleverd door het Russische Ust-Katav Wagon-Building Plant (UKVZ) en de City Star-trams zijn van het Russische PK Transportnye sistemy (PK TS) en daarmee is Daugavpils de enige stad in de Europese Unie met Russische trams. Het tramtype dat tussen haakjes staat en begint met ‘71-‘ is dan ook de Russische tramclassificatie. Wat dan nog resteert zijn de ČKD Tatra T3-trams die van het Duitse Schwerin zijn overgenomen in 2002 en de EVO1-trams die afkomstig zijn van het Tsjechische Pragoimex, maar lokaal in Daugavpils bij DLRR (Daugavpils Lokomotīvju Remonta Rūpnīca) zijn geassembleerd. Vanwege de Europese sancties tegen Rusland mogen er geen trams en tramonderdelen uit Rusland meer worden gekocht en daarmee is een proces van ‘derussificatie’ van het tramwagenpark in gang gezet.

Per trein van Daugavpils naar Rīga

Er zijn vijf treinslagen per dag tussen Daugavpils en Rīga. De treinrit over onge­veer 200 kilometer kost 8,70 euro. Reis je in de ‘comfort class’ (beschikbaar in één treinslag per dag) dan komt daar 1,50 euro bovenop.

Rīga, de hoofdstad van Letland

De hoofdstad Rīga heeft bijna 611.000 inwoners, van wie ongeveer de helft de Letse nationaliteit heeft, terwijl Russen nog steeds meer dan een derde van de bevolking uitmaken. De stad ligt – net als Daugavpils – aan de rivier de Daugava. De oude binnenstad van Rīga staat op de werelderfgoedlijst van de UNESCO. Dat trekt veel toeristen aan met als gevolg dat de prijzen in Rīga aanzienlijker hoger liggen dan in de rest van het land. De vaak troosteloze flatwijken ten westen van de Daugava – waar vooral Russen wonen – steken schril af tegen het toeristische centrum.

Volgens het materieeloverzicht op Transphoto.org beschikt Rīga momenteel over 148 trams voor de reizigersdienst, 26 werkwagens en één museumtram. De trams voor de reizigersdienst zijn onder te verdelen in 64 stuks ČKD Tatra T3 uit 1976-1987, 38 stuks ČKD Tatra T3M (T6B5) uit 1988-1990 en 46 stuks Škoda 15T (ForCity Alfa Riga) uit 2010-2021. De Škoda-lagevloertrams worden uitsluitend ingezet op de drukke en frequente lijnen 1, 7 en 11 (al dan niet aangevuld met Tatra-trams). Op de minder drukke tramlijnen 2, 5 en 10 is een halfuur-frequentie geen uitzondering. De spoorwijdte bedraagt 1524 mm.

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van dit beknopte overzicht van de Letse trambedrijven die een bezoek meer dan waard zijn. Combineer ze met het trein­reizen per klassiek RVR-dieseltreinstel en je bent als railhobbyist een gelukkig mens.

Degene die meer gedetailleerde tramplattegronden en materieeloverzichten wil inzien, wordt verwezen naar de links in de rechterkolom.

Slotbeeld

Eerder in dit artikel werd geschreven over de ‘derussificatie’ die in Letland in volle gang is, maar ook tot spanningen leidt. In dat proces zal je in Letland normaliter ook geen straatnaambordjes in het cyrillisch schrift meer aantreffen. Toch hing er nog één op een houten huis langs een tramlijn in Daugavpils. Het Letse ‘Miera iela’ gaat hier nog gebroederlijk samen met het Russische ‘Ул. Мира’, oftewel ‘Straat van de vrede’. Dat leek mij wel een mooi beeld uit Letland om dit artikel mee af te sluiten.

---

Tekst en foto’s door Paul van Baarle (gemaakt in augustus 2024)