Van zegelvorm naar chipkaart

Tramkaartjes uit Stockholm

Stockholm is de grootste stad van Zweden. De stad wordt omringd door een scherenkust, aan alle kanten grenst de Zweedse hoofdstad aan het water. Groot-Stockholm bestaat uit een aanzienlijk aantal eilanden. De geografie heeft grote invloed gehad op het tramnet.

Elders in dit nummer besteedt Paul van Baarle aandacht aan de huidige situatie van het normaalsporige trambedrijf en overig railverkeer. Hieronder een aantal (historische) tramkaartjes uit de collectie van Marco Moerland.

Korte geschiedenis

In wereldsteden opereerden in de beginjaren van de tram in veel gevallen meerdere trambedrijven. Op 10 juli 1877 begon in Stockholm het paarden­tram­tijdperk. De Stockholms Nya Spårvägs AB oftewel Stockholms nieuwe tram­maatschappij N.V. bouwde ten noorden van Slussen het paardentramnet uit. Andere delen van de stad bleven voorlopig verstoken van het nieuwe vervoermiddel.

In 1887 opende een tweede trammaatschappij een paardentramlijn ten zuiden van de binnenstad op het dichtbevolkte eiland Södermalm, dat was de Södra Spårvägsaktiebolag. Deze maatschappij begon in 1901 met de elektrificatie van haar tramlijnen. De elektrische tram en de aanwezigheid van een Zweedse elektrotechnische industrie in de vorm van de firma ASEA maakten een snelle elektrificatie mogelijk. Ook ver buiten het centrum gelegen voorsteden werden met elektrische tramlijnen ontsloten.

In 1915 werd er een gemeentelijk vervoerbedrijf opgericht. Dit AB Stockholms Spårvägar (SS) nam in 1917 de exploitatie over van de Stockholms Nya Spårvägs AB. Twee jaar later volgde de overname van de Södra Spårvägsaktiebolag. Door het ontbreken van een brug bij Slussen bleven de tramnetten voorlopig gescheiden. Pas in 1922 werd er een brug geopend waarmee de tramlijnen in de twee belangrijkste delen van de stad met elkaar verbonden werden.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Zweden neutraal. In die periode werd het besluit genomen om in Stockholm een metro aan te leggen. Uitbreiding van het tramnet vond nog wel plaats maar bij de aanleg werd al rekening gehouden met de ombouw tot metrolijn. Ook bestaande tramlijnen op vrije baan werden aangepast met een verruimd profiel van vrije ruimte zodat ze later op eenvoudige wijze voor metro-exploitatie geschikt konden worden gemaakt.

In 1957 nam de gemeenteraad het besluit om het tramnet in circa twintig jaar tijd geheel te vervangen door een metronet. De overgang van links- op rechtsverkeer in Zweden versnelde dit proces. Op 3 september 1967 was het dag H, de “H” staat voor Högertrafik, wat Zweeds is voor rechtsverkeer. Op die dag kwam er een einde aan de stadstramlijnen. Uitsluitend de grotendeels op vrije baan liggende interlokale Lidingö-lijnen en het in aansluiting op de metro geëxploi­teerde tramtraject Alvik – Nockeby overleefden de opheffing van de tram.

Op 1 januari 1967 was de SS opgegaan in Storstockholms Lokaltrafik (SL). Ook de meeste andere vervoerbedrijven in de provincie Stockholm werden in de SL verenigd. Uiteraard werd er ook een nieuw logo voor SL ingevoerd.

Tramkaartjes in zegelvorm uit de begintijd

De “oer-tramkaartjes” hadden in veel landen de vorm van een klein zegel. Er was slechts een minimale hoeveelheid informatie op afgedrukt. De Stockholms Nya Spårvägs AB opereerde in het noordelijke deel van Stockholm. De Södra Spårvägsaktiebolag exploiteerde paardetramlijnen ten zuiden van het centrum. Vanaf 1901 werden de tramlijnen geëlektrificeerd. De kaartjes zijn uit de periode 1890-1900.

Open balkons

Ondanks de strenge winters had de eerste generatie elektrische trams van de Stockholms Nya Spårvägs AB open balkons. In de Vasagatan is het nieuwe vervoermiddel kort na opening van de eerste elektrische tramlijn vastgelegd voor afbeelding op een prentbriefkaart.

Uitbreiding met buitenlijnen

De invoering van de elektrische tractie maakte het mogelijk lange buitenlijnen in het heuvelachtige gebied rondom Stockholm aan te leggen. De Södra Spårvägs­aktie­bolag was de moedermaatschappij van de Södra Forstadsbanan. Dit is een retourkaartje voor werknemers. Het geldt voor de tramlijn van Liljenholms­bron naar Aspudden in het zuidwesten van de stad. Het kaartje is gedrukt bij de firma Paragon. Die drukkerij had ook vestigingen buiten Zweden en drukte o.a. in België tramkaartjes voor diverse trambedrijven.

Robuuste trams

Nadat de trammaatschappijen verenigd waren in Stockholms Spårvägar werd het trambeeld voor de stadslijnen bepaald door robuuste tweeassers. Voor de buitenlijnen werden vierassige trams met een overeenkomstig uiterlijk aan­geschaft. Representanten van dit materieel worden nu nog als museumwagens ingezet. Het stadsbeeld is rond 1930 op het Stureplan vastgelegd.

Dag- en nachttarief

Stockholms Spårvägar kende een dag- en een nachttarief. De op wit papier gedrukte enkele reis is uitgegeven voor een rit overdag. Het oranje biljet is van het nachttarief. Beide kaartjes zijn bij Paragon in Stockholm gedrukt. Op het oranje kaartje staat als drukdatum 20-10-1942. Het witte kaartje is uit circa 1934. Trambiljetten behielden gedurende vele jaren dezelfde opmaak.

700 jaar Stockholm

In 1952 bestond Stockholm 700 jaar. In dat jaar werden op proef twee PCC-trams geleverd. Het bleef bij deze tweeling. De van het overige materieel afwijkende wagens werden vrijwel uitsluitend op de speciale “sighteeing”-tramlijn 700 ingezet. De twee trams kregen daartoe een speciale beschildering. Ook na het jubileumjaar bleef de toeristische rondrit onder het lijnnummer 700 gehandhaafd. Toen het tramnet ten gevolge van opheffingen en metrobouw sterk geslonken was, werd vanaf 1962 overgegaan op autobussen. Het lijncijfer 700 bleef voor de rondritten per bus in gebruik.

Oefenen

Ondanks dat aan het eind van de jaren vijftig het besluit tot opheffing van de tramlijnen genomen was, werden er toch nog nieuwe conducteurs opgeleid. Om het op de juiste wijze ontwaarden van de biljetten te oefenen, gebruikte de opleidingsschool van het trambedrijf blokjes met oefenkaartjes. Reguliere biljetten waren hiertoe voorzien van een rode opdruk “övningsbiljet” oftewel oefenkaartje. Aan de linkerzijde is de tekst “far ej overlatas” gedrukt, dat betekent “geef (dit biljet) niet uit”.

Verkennen van het tramnet

Dagkaarten zijn voor tramliefhebbers ideaal om het trambedrijf en de stad te verkennen. De oud-hoofdredacteur van “Op de Rails”, ir. J.W. Sluiter maakte in 1961 gebruik van een Turistkort voor één dag.

Links verkeer

Ruim een jaar voor overgang op rechtsverkeer fotografeerde Hans Oerlemans een Mustang-tramstel met motorwagen 414 op lijn 7. De overgang op rechtsverkeer had de opheffing van vrijwel het gehele tramnet tot gevolg. Odengatan, 9 augustus 1966.

Lidingöbanan

Op het eiland Lidingö bestonden twee interlokale tramlijnen. In 1925 werden de lijnen d.m.v. de in dat jaar geopende Lidingö-brug bij Ropsten met het centrum van Stockholm verbonden. De interlokale trams gingen toen doorrijden naar Humlegården in het hart van de stad. Daarbij werden de tramsporen van Stockholms Spårvägar gebruikt. Pas in 1969 werd de tot dan zelfstandige Stockholm-Södra Lidingöns Järnväg (SSLidJ) een dochtermaatschappij van Storstockholms Lokaltrafik.

Aanvoerlijn naar de metro

Het op vrije baan liggende tramtraject van Nockeby naar metrostation Alvik bleef als aanvoerlijn gehandhaafd. De tweerichtingstellen bestaande uit robuuste vierassers konden zonder ingrijpende wijzigingen aangepast worden voor rechts­verkeer. Foto: Hans Oerlemans, 9 augustus 1966.

Automaatverpakking

In januari 1967 werden trams, bussen, metro en voorstadstreinen onder de vlag van Storstockholms Lokaltrafik (SL) gebracht. Kort daarop vond de overgang op rechtsverkeer plaats en bleven van het tramnet slechts de twee Lidingö-tramlijnen en de voorstadslijn Alvik – Nockeby over. Het bijna 6 kilometer lange traject naar Nockeby werd als lijn 12 vanaf Alvik in aansluiting op de metro geëxploiteerd. Op de bemande metrostations waren kaartverkoopautomaten geplaatst maar tramlijn 12 had eenvoudige onbemande tramhaltes. Hier had men de verkoopautomaten in de tram geplaatst. De dunne papieren coupons van het sectietarief werden in kartonnen houdertjes door de automaat gedistribueerd. Op de verpakking staat dat er twee coupons voor gebruik op tramlijn 120 ingesloten zijn. Er is zelfs een periode geweest dat er naast de tramcoupons een muntje wisselgeld in de kartonnen verpakking bijgesloten was. Het vervoerbewijs is in 1982 in de tram gekocht. De tramlijn was vanaf 1975 omgenummerd in lijn 120. Daarmee paste de verbinding in het lijnnummerschema van de autobussen. Tegenwoordig rijden de trams weer als vanouds onder lijnnummer 12.

Helpende hand

De coupons werden ook in rittenkaartvorm tegen gereduceerde prijs uitgegeven. De naam van deze strippenkaarten was in Stockholm “Rabatt Kuponger” oftewel kortingsbonnen. In de tekening aan de bovenzijde is een aantal markante bouwwerken uit Stockholm weergegeven. Opmerkelijk is de afbeelding van het Nederlandse strippenkaart-handje onderaan. De Zweedse kaarten zijn uit de periode 1994-2000. In Nederland had men in die periode al afscheid genomen van het strippenkaarthandje. Dat stond op de eerste strippenkaarten die in Nederland per 8 mei 1980 ingevoerd werden en gedurende verschillende tarief­periodes in gebruik bleven tot 1 april 1986.

Beveiligingskenmerk

Op de in de voorverkoop gekochte enkele reis tegen voltarief is het logo van Storstockholms Lokaltrafik (SL) in blauw afgebeeld. Inmiddels waren de kleurenkopieermachines en printers ruim beschikbaar. Door snode lieden werden die gebruikt om vervoerbewijzen op eenvoudige wijze te vervalsen. Om dit te voorkomen is in de onderdruk van het kaartje het SL-logo meerdere keren afgebeeld. Bij reproductie wordt dit duidelijk zichtbaar.

Vlotte vormgeving

Op de kartonnen 24-uurskaart uit 2018 is het logo van SL gereduceerd tot drie cirkelsegmenten de letters SL ontbreken. Het is een kaart die tegen gereduceerd tarief verkocht is. Dit komt ook tot uitdrukking in de in een cirkel geplaatste letter “R”. De toeristenkaart uit 1961 was nog geheel in de Zweedse taal. In 2018 zien we dat de teksten ook in het Engels afgedrukt worden.

Chipkaart

De eerste oplaadbare kunststof chipkaarten kregen “Access” als marketing-naam. Zoals bij veel toepassingen werd er gekozen voor een vlotte Engelse term. Het Zweedse “tillträde” voor toegang gaat minder goed over de tong. Aanvankelijk hadden de chipkaarten uit 2010 een turquoise-kleur. Later werd er gekozen voor helderblauw waarin ook de trams, metrorijtuigen en bussen geschilderd zijn.

---

Marco Moerland