Van Helsingin Omnibussiosakeyhtiö naar Helsingin Kaupungin Liikennelaitos

Tramkaartjes uit Helsinki

Marco Moerland beschrijft beknopt de geschiedenis van de tram in Helsinki aan de hand van vervoerbewijzen, ansichtkaarten en historische foto’s uit zijn verzameling.

Verder in deze editie van NVBS Actueel laat Paul van Baarle in Beelden uit Helsinki zien wat er momenteel in en rond Helsinki op tramgebied te ontdekken valt.

Intro

Finland is ongeveer 8,5 keer zo groot als Nederland. Toch heeft het land slechts 5,6 miljoen inwoners. Nagenoeg een vijfde deel van de Finse bevolking woont in de agglomeratie Helsinki. De hoofdstad Helsinki ligt aan de Finse golf. Helsinki werd in het jaar 1550 door de Zweedse koning Gustaaf I gesticht als handels­concurrent voor de aan de zuidelijke kant van de Finse golf gelegen stad Tallinn; de hoofdstad van Estland. Helsinki is tweetalig, de meerderheidstaal is Fins terwijl ongeveer 6% van de bevolking Zweeds als moedertaal heeft. Die tweetaligheid is ook zichtbaar op de tramkaartjes.

Tweetalige biljetten

De firma Paragon drukte rond 1924 de tramkaartjes voor de Finse hoofdstad. De biljetten zijn tweetalig in het Fins en Zweeds uitgevoerd.

Vanaf 1888 werd het eerste openbaar vervoer uitgevoerd met paarden­omnibussen. In Helsinki werden de paardenomnibussen geëxploiteerd door de Helsingin Omnibussiosakeyhtiö. Toen het bedrijf het recht verwierf om tramlijnen aan te leggen werd de naam gewijzigd in Helsingin Raitiotie ja Omnibussi Osakeyhtiö (afgekort HRO). Raitiotie is het Finse woord voor tram. Het paardentramnet werd in meterspoor aangelegd. De proefritten begonnen in december 1890, maar de officiële opening voor het publiek vond pas zes maanden later plaats.

In 1900-1901 werden de paardentramlijnen geëlektrificeerd. Men koos er voor om het enkelspoor te handhaven. De eerste 35 primitieve tweeassers werden geleverd door de wagonfabriek O.L. Kummer in Dresden. Het enkelspoor zorgde voor problemen bij de dienstuitvoering. In 1908 werd daarom besloten om het net geheel dubbelsporig uit te bouwen. Voor deze omvangrijke klus verwierf het Zweedse ASEA het contract, waaronder ook de levering van 76 tweeassige motorwagens en bijbehorende aanhangrijtuigen viel.

Zweedse trams bepalen het straatbeeld

Op het Esplaanati wordt het beeld bepaald door vier “Pikkuruotsalainen” (“kleine Zweden”). Dat was de liefkozende bijnaam die het publiek aan de door het Zweedse ASEA geleverde tweeassige trams gaf. Deze prentbriefkaart werd verstuurd in 1915.

Tram op de veerpont

In 1909 werd in aansluiting op het tramnet een uitbreiding door Brändö Villastad Ab gebouwd naar het eiland Kulosaari (Brändö in het Zweeds). Op het eiland werd door Brändö Villastad een tuinstad ontwikkeld. In eerste instantie werden tramrijtuigen van de HRO gebruikt. In aanvulling hierop liet de onderneming twee vierassige motorwagens bouwen die aan de buitenzijde geheel met houten schroten bekleed waren. In Helsinki werd van de sporen van de HRO gebruik gemaakt. Met behulp van de tramveerboot Brändö werd de Kuorekarinsalmi-zeearm tussen Sörnäinen en Kulosaari overgestoken. In 1919 is de veerboot vervangen door een brug.

Een tweeassige tram uit de serie 1-35, die vanaf 1900 geleverd werd door wagonfabriek O.L. Kummer in Dresden, staat op het punt om de veerpont Brändö te verlaten. De veerpont vormde tot 1919 de verbinding met de tuinstad op het eiland Kulosaari/Brändö. Reproductie.

Amerikaanse import

Vanaf 1920 leverde Brill in Philadelphia twintig tweeassers met een elektrische installatie van General Electric. Ze bleven tot het eind van de jaren vijftig in gebruik. Motorwagen 165 is als museumwagen bewaard. Ondanks de strenge winters heeft de meegevoerde bijwagen nog open balkons!

Vooroorlogse bedrijfsnaam

Op de drie biljetten uit de jaren dertig is in het Fins en in het Zweeds de tot in 1944 gebruikte afkorting voor de bedrijfsnaam weergegeven. Onderaan staan de afkortingen R&O Oy en S&O Ab. Dat staat voor Raitiotie ja Omnibussi Osakeyhtiö Oy in het Fins en Spårvägs- och Omnibus Aktiebolag in het Zweeds, oftewel Tram en Autobus N.V. De toevoeging Helsinki werd zo vanzelfsprekend gevonden dat de stadsnaam weggelaten werd.

Aan het eind van 1944 verwierf de stad Helsinki een meerderheidsbelang in de HRO. Het vervoerbedrijf werd vanaf dat moment een gemeentelijke dienst onder de naam Helsingin Kaupungin Liikennelaitos (HKL). Op het moment van de overname waren er 236 elektrische motorwagens waaronder zes moderne vierassers die in 1941 door ASEA en AEG geleverd waren.

Eenrichtingswagens op de zesrittenkaart

Op de zesrittenkaart uit 1963 zijn in de gele onderdruk eenrichting tweeassers van de na 1945 aangeschafte series afgebeeld. De ritprijs is nauwkeurig per rit in 16 markka en 67 penni gespecificeerd.

Vanaf 1946 werden er voor het eerst geheel in Finland gebouwde trams in dienst gesteld. Het waren relatief moderne eenrichting tweeassers gebouwd door Karia met een elektrische installatie van het Strömberg. In de periode tot 1950 zouden er veertig van deze moderne tweeassers in dienst gesteld worden. Oudere tweeassers werden zoveel mogelijk aan de eisen van de tijd aangepast. Tussen 1954 en 1959 vond de grote modernisering van het wagenpark plaats. In verschillende deelseries werden de vierassers 301-375 en 1-30 geleverd. Tot de komst van de gelede wagens vanaf 1973 zouden zij het beeld van de tram in Helsinki bepalen.

In 1951 is de buitenlijn KB naar het eiland Kulosaari/Brändö opgeheven. Ook de overige buitenlijnen verdwenen in de periode tot 1953; delen van die lijnen werden in het stadsnet opgenomen. De structuur van het stadsnet bleef groten­deels intact.

Moderne vierassers

Vanaf 1954 werden verschillende series moderne vierassers aangeschaft. Hans Oerlemans fotografeerde op 16 juni 1970 op de Mannerheimintie de 323 van wagonfabriek Karia uit 1954 op lijn 3T. De 22 is in 1959 door fabrikant Valmet geleverd.

Nog geen internationaal toerisme

Op de dagkaart is als maand van uitgifte april 1964 gedrukt; ook de oplage van 20.000 stuks is vermeld. Finland was in 1964 nog geen gebruikelijke bestemming voor toeristen uit Europa en andere werelddelen. Op de kaart zijn de teksten slechts in het Fins en Zweeds weergegeven. Later nam het internationale toerisme toe en werden ook Engelse en Duitstalige teksten op de toeristische abonnementen weergegeven.

Toeslagen en zones

Dit zijn drie biljetten uit 1967. Op de biljetten is linksboven het stadswapen van Helsinki afgebeeld. De kroon in het wapen verwijst naar de historische band met de Zweedse monarchie en de boot staat symbool voor de emigratie naar Helsinki. De groene biljetten zijn voor één en drie zones. Het aantal zones wordt ook aangegeven met verticale strepen aan de bovenzijde. Het biljet met de blauwe streep is een toeslagkaartje dat gebruikt is voor een passagier met een ritten­kaart die in een aanvullende zone wilde reizen.

De domkerk op de toeristenkaart

Op de tweedaagse toeristenkaart uit 1984 is de uit 1852 daterende domkerk afgebeeld. De kerk is gewijd aan Sint-Nicolaas van Myra. De meeuwen symboliseren de ligging van Helsinki aan de Finse Golf. In de jaren zeventig kwamen voor vervoerbedrijven logo’s met pijlen en gesymboliseerde beweging in de mode. Ouderwetse emblemen met monogrammen hadden afgedaan. Het embleem met de pijlen is in 1974 door het architectenbureau G4 ontworpen. De tweedaagse kaart is een vroege toepassing van het creditcardformaat voor vervoerbewijzen.

Gelede trams en de museumgedachte

Op de in de voorverkoop gekochte enkele reis voor volwassenen uit 2001 is de kop van een gelede Valmet-tram afgebeeld. De zesassige trams stroomden vanaf 1973 in en vervingen in eerste instantie de laatste tweeassers. Vanaf 1996 werd in een deel van de serie een lagevloer-tussenbak ingebouwd. Op de kaart uit 2002-2003 is de opvolger in de vorm van een Variotram te zien. Deze 100% lagevloertrams waren voorzien van wielnaafmotoren. De trams waren in Helsinki niet succesvol en zijn inmiddels na een korte levensduur allemaal afgevoerd. Op dezelfde wijze als de enkele reizen is het toegangskaartje voor het trammuseum vormgegeven. In het bescheiden trammuseum zijn voorwerpen en enige historische rijtuigen te zien.

Tramnet als sterrenhemel

Verder in deze editie van NVBS Actueel laat Paul van Baarle in Beelden uit Helsinki zien wat er momenteel in en rond Helsinki op tramgebied te ontdekken valt.

Marco Moerland