Sporen uit het verleden

Excursie naar de Haarlemmermeer­lijnen

Op de ochtend van de Algemene Ledenvergadering, op zaterdag 7 april 2018, had de SNE weer een mooie spoorzoekersexcursie uitgezet. Onder leiding van een deskundige bij uitstek, Wim Wegman, reed een bus vol geïnteresseerde NVBS’ers door de Haarlemmermeer. Ooit had de Hollandsche Electrische Spoorweg Maatschappij (HESM) grote plannen met dit gebied.

Station Rijksstraatweg, wie heeft er tegels over?

Voor de excursiedeelnemers stond dit keer een uit de kluiten gewassen touringcar van Connexxion gereed bij station Haarlem Spaarnwoude. De bus was volbezet, een enkeling moest zelfs teleurgesteld worden. Allereerst togen wij richting Haarlem alwaar onze chauffeur zijn stuurmanskunsten alvast bewees met een korte kering die ons langszij het voormalige station Rijksstraatweg bracht. We gingen er niet op bezoek, maar voor wie er meer van wil weten: de huidige eigenaar heeft het schitterend gerestaureerd en houdt een prachtige website bij: www.christiaanrasch.nl/stationrijksstraatweg.

Onze deskundige begeleider was deze keer journalist Wim Wegman, die enkele boeken over de restanten van de Haarlemmermeerspoorlijnen op zijn naam heeft staan. Hij heeft inmiddels vele bewoners van bewaard gebleven stations, haltes en spoorwoningen gesproken. Hij vertelde ons dat de eigenaar van station Rijksstraatweg nog altijd op zoek is naar historisch verantwoord materiaal om het mooie tegeltableau te herstellen dat het station siert, maar dat helaas door een eerdere eigenaar bruut is doorboord voor de afvoer van een wasemkap.

Hoewel de Haarlemmermeerlijnen in een tegenwoordig behoorlijk verstedelijkt gebied zijn aangelegd, is er zowel van de lijnvoering als van de gebouwen nog heel wat bewaard gebleven. Op flinke delen van het net liggen nu fietspaden, andere delen zijn weg geworden en er is zelfs een deel waar met gevoel voor functionaliteit een busbaan is aangelegd.

Vijfhuizen, monumentaal station, de HESM als fortwachter

Tot onze eerste stop, bij Vijfhuizen, slingerden we per bus rond het tracé tussen Haarlem en Hoofddorp dat intussen via GoogleMaps prima te volgen was! Bij Vijfhuizen konden we vanaf de Geniedijk waarachter de lijn ooit met gevoel voor de belangen van defensie was neergelegd, het voormalige station – nu gelukkig een monument – op de gevoelige plaat vastleggen.

Intussen vertelde Wim dat hij in het archief van de bouw van de spoorlijn tot zijn verwondering een bestek voor een fortwachterswoning had gevonden. Ooit had de HESM de woning moeten bouwen omdat de oorspronkelijke woning door het spoortracé van het fort zou worden afgesneden. Dat de nieuwe woning kwalitatief veel beter was dan de oude, sprak ook in die tijd al vanzelf. Nadat we de Wilhelminaboom bij de ingang van de van de toerit tot het station ook nog even op de foto gezet hadden, ging het door richting Hoofddorp.

Hoofddorp, de coupure en vergane allure

In Hoofddorp stopten we bij de plek aan de Kruisweg waar ooit de lijn Hoofddorp-Leiden de Geniedijk kruiste. Op deze plaats waren nog de coupure en de fundamenten van de schotbalkloods te zien én de landhoofden van een brug, dit alles aangelegd voor de lijn Hoofddorp-Leiden. Wim hield hier een pleidooi voor meer cultuurhistorisch besef bij de gemeente, hetgeen gezien de deplorabele staat van deze kunstwerken wel op zijn plaats was! Ook voor restauratie van het voormalige HESM-station van Hoofddorp dat we daarna passeerden, had de gemeente in ieder geval geen aandacht gehad, dus consequent is ze wel.

Van Hoofddorp richting Aalsmeer ligt het spoortracé wederom als een groen lint in het landschap. De ontwerper van onze route, Ronald Bokhove, stelde de stuur­mans­kunst van onze chauffeur weer op de proef door zoveel mogelijk in de buurt te komen om alle resten te kunnen bekijken. Wellicht is het tracé hier goed bewaard gebleven dankzij de aanleg van een grote drinkwatertransportleiding in het talud.

Naar Aalsmeer op openhuizendag, goed idee!

Naar Aalsmeer nu. Op dit deel van het tracé liggen dus de nodige leidingen en er loopt even géén fietspad. Toch konden we waarnemen dat er een uit de kluiten gewassen viaduct over de oude loop is gebouwd dat nu de Schiphollijn draagt. Uit respect misschien?

Dan nu het tragische relaas van Woning 4 ofwel de halte Aalsmeerderweg. Prachtige naam, mooi pand, het heeft heel wat geschiedenis aan zich voorbij zien trekken. Gebouwd voor de HESM is het een fraai gebouw geweest met mooie vormen en weer zo’n prachtig tegeltableau dat we bij alle haltes en stations langs de lijn aantroffen.

In ons Speurboekje, dat traditioneel bij de start wordt uitgereikt en de belang­rijkste foto’s en feiten vermeldt, staat een foto van het gebouw die in 1961 is gemaakt door Roef Ankersmit. Het uitzicht is er nog vrij, alleen zijn er geen rails meer te bekennen. Tegenover de halte is eerst in de oorlog door de bezetter van hieruit een zijlijntje naar Schiphol gebouwd. Vandaar had men met grote raketten Engeland willen bestoken. Bij mijn weten is dat plan door de geallieerden verijdeld.

Na de oorlog verdween het lijntje en ook de hoofdlijn naar Aalsmeer. Ondertussen groeide en groeide Schiphol, waarbij het gebouw ongeveer onder de Kaagbaan kwam te liggen, terwijl er een ontsluitingsweg voor met name de bus langs het terrein werd gelegd. Dat laatste kwam ons reizigers nu van pas, maar met al die ontwikkelingen is het geen wonder dat alle pogingen van een nieuwe eigenaar om de voormalige halte als woning te verkopen gedoemd waren te mislukken. Bij onze komst was de begroeiing inmiddels zover opgerukt dat het alleen met wat omrijden nog mogelijk was er meer dan een glimp van op te vangen. Op de deur een bordje dat er asbest in het pand zit. Een roemloos einde van Woning 4 lijkt in het verschiet te liggen.

Richting Aalsmeer ging het eerst naar de plek waar ooit een grote draaibrug over de Ringvaart heeft gelegen. Er was helemaal niets meer van te zien, al hoopte Wim nog stilletjes dat aan de overkant van de vaart, waar nu de padvinders hun domicilie hebben, iemand ooit nog iets van restanten in het struikgewas zou weten te vinden. Me dunkt ijdele hoop. Intussen vergde deze poging om van niets iets te maken wel de nodige stuurmans­kunst van onze chauffeur, die daarbij een verkeersdeelnemer over het hoofd zag. Een kwaaie kop was zijn deel.

Station Aalsmeer in volle glorie, met onafscheidelijke Sik

Dan maar Aalsmeer in, waar we halt hielden bij het voormalige station dat na een dip in de jaren 70 inmiddels weer in volle glorie aanwezig is. Aan de verkeerde (straat)kant van het gebouw verfraaid met een bijna onafscheidelijke Sik en aan de perronkant geheel bebouwd waarbij de gekozen straatnamen – o ironie – het spoorse verleden levend zouden moeten houden.

Hier werden we beloond voor onze komst met een kijkje in het huidige interieur van het station dat nu bij een makelaar in gebruik is. In het kader van de open­huizendag was het kantoor in vol bedrijf (dat wil zeggen dat de eigenaar buiten aan zijn auto stond te klussen, maar een kniesoor die op dat detail acht slaat). Natuurlijk waren we welkom!

Er zijn niet veel originele details meer, wellicht doordat het na sluiting van de spoorlijn als politiebureau is gebruikt én een fikse brand heeft moeten doorstaan. Maar de vreugde was er niet minder om; de muren waren wel min of meer behangen met platen uit het roemruchte verleden en ieder deed moeite ook díe even vast te leggen.

Tijdens de bezichtiging sprak ik een deelnemer die nog aanwezig was geweest bij de excursie waarmee in 1972 het spoor hier uitgeluid werd. Ikzelf was daar helaas niet bij, want nog net teveel een liefhebber-in-de-dop, maar ik heb nog herinneringen aan een bezoek, ergens eind jaren 80, toen alle sporen van de HESM al waren uitgewist.

Ik herinner me een bezoekje aan het station van Aalsmeer, maar ook aan het station van Vinkeveen dat in een soort winkel-van-sinkel was veranderd en een wandeling over het oude tracé ergens tussen Vinkeveen en Oukoperdijk waar volgens onze reisleiders van toen het meest afgelegen spoorhuis van Nederland heeft gestaan (bij de ophaalbrug over de Veldwetering). Mijn geheugen en mijn archief laten me hier lelijk in de steek, want ik heb er tot heden niets over die trip teruggevonden.

Het was wél de aanzet voor het latere werk van Wim Wegman, want juist tijdens díe excursie werd het idee geboren om de herinneringen die mensen hadden aan de Haarlemmermeerspoorlijnen, te gaan noteren. Dit was dus een spoorzoekers­excursie avant la lettre!

Halte De Kwakel ziet weer OV en wij kijken mee!

Waar op het eerste deel van het voormalige spoor van Aalsmeer naar Uithoorn nog een fietspad ligt, ligt er op het tweede deel tegenwoordig de al eerder vermelde busbaan. Wat zou er nu mooier zijn dan een ritje over deze baan die we met recht toch wel “spoorbaan” kunnen noemen, al liggen er geen rails meer en is de breedte aanzienlijk groter dan die van het normaalspoor.

Dus had Ronald de beheerder benaderd met het verzoek ontheffing te krijgen om er met onze touringcar te mogen rijden. Als je daarvoor een officieel verzoek indient, wordt het uiteraard geweigerd. Hoe het kan dat we toch uitleg van Wim kregen bij het passeren van de voormalige halte De Kwakel, het station van Uithoorn en de voormalige spoorbrug over de Amstel, vertelt dit verhaal niet. Maar een mooiere route naar onze pauzestop in station Uithoorn viel natuurlijk niet te bedenken!

Bij dat station, dat al geruime tijd een horecabestemming heeft, hielden we een stop met koffie en versnaperingen. Hier had ieder ruim de tijd om het station met zijn bijgebouwen te bewonderen, en ook de belendende spoor/busbrug over de Amstel met aan de overkant het brugwachtershuis. En natuurlijk ook de niet te vermijden Sik, hier wél aan de spoorzijde neergezet.

Terwijl men zich al die lekkernijen goed liet smaken, had Wim het druk om zijn voorraadje boeken met de rechttoe-rechtaantitels “Sporen” en “Sporen 2” en de subtitel “een zoektocht langs de resten van de Haar­lemmer­meer­lijnen” aan de man te brengen. Aangezien ik ze al had, maakte ik van de gelegenheid gebruik om ze te laten signeren.

Gouwsluis, hoog, droog en krap!

Na al dit moois ging het spoorslags verder, niet richting Mijdrecht, maar in zuidelijke richting over het tracé van de lijn naar Alphen aan den Rijn. De tijd drong inmiddels, zodat er nog maar één stop was en we de stations van Nieuwveen en Aarlanderveen vanuit de verte moesten aanschouwen. Het station van Nieuwkoop kon niet meer bewonderd worden, omdat het ten prooi was gevallen aan de slopershamer bij de aanleg van de weg waar wij op reden en die – dat dan weer wel – grotendeels op het oude baanlichaam was gelegd.

De laatste stop was daarmee Gouwsluis, dat tegenwoordig als enig restant van een (weinig) roemruchte geschiedenis hoog boven het maaiveld uittorent en een formidabel uitzicht over het omliggende vlakke land biedt. Toen in 1936 tot opheffing van de lijn was besloten, zo vertelde Wim, wist de maatschappij niet hoe snel ze het zand van de spoordijk die de lijn hier hoog over de Oude Rijn voerde, moest verkopen. De aannemer had zijn taak grondig uitgevoerd, zodat er zelfs weinig tuin rond de halte was overgebleven…

Onze aankomst bij het gebouw wekte enige beroering omdat de smalle toegangs­weg eindigde bij een krappe parkeerplaats en de eigenaar dacht dat wij bewoners waren van de tijdelijke woningen die achter het gebouw waren neergezet voor arbeidsmigranten van elders uit de EU. Nadat dit misverstand was weggenomen en de afspraak dat we er even mochten parkeren bevestigd, draafden we allen vrolijk het talud op en af en nam een enkeling ook nog even de tijd om de naast- en laaggelegen spoorwoning 61 (met huisnummers 63 en 64 voor de verwarring) en de lijn van het spoor naar het zuiden op de foto te zetten.

Het zal u opgevallen zijn dat ik het nergens over regen heb gehad. En inderdaad, het was een prachtige dag voor dit werk! Af en toe zon, een frisse bries en aangenaam warm.

Afsluiter van de excursie was het precisiewerk van onze chauffeur die slechts de stevigheid van een bouwhek hoefde te checken bij het draaien op deze bijzondere plek. Moe maar voldaan leverde hij ons keurig op tijd af bij de Flora in Boskoop waar we voor aardig wat vulling in de zaal gezorgd zullen hebben.

Intussen zien we alweer uit naar de volgende excursie uit de serie, te weten naar de GTW, aan het einde van deze zomer.

Frank Hoogenboom

---