Minispecial België: een boekenserie over reeksen (1)

door Leo de Jong en Oege Kleijne *)

Liefhebbers van het Belgische spoor kunnen sinds enkele jaren beschikken over een uitgebreide boekencollectie die uitgever en auteur Thierry Nicolas op de markt brengt. Naar verluidt gaat Nicolas nog door met het uitbrengen van nieuwe werken. De boeken met Nederlands- en Franstalige teksten behandelen steeds een bepaalde serie (in het Vlaams “reeks”) locomotieven, motorrijtuigen of treinstellen, waarbij de nadruk op de foto’s ligt en minder op de tekst. In dit eerste deel een overzicht van boeken over stoom- en diesellocomotieven. In het oktobernummer van NVBS Actueel besluiten we dit tweeluik met de elektrische locomotieven en treinstellen van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS).

“Nicolas Collection”

Boeken over Belgisch materieel waren vroeger dun gezaaid. Jarenlang moesten de liefhebbers het doen met boeken van enkele auteurs, zoals Phil Dambly, Max Delie en van TSP (Toerisme en SpoorPatrimonium). Nu is er een serie fotoboeken verschenen over het Belgische materieel: de “Nicolas Collection”. Deze serie bestaat inmiddels uit 37 delen en het aantal groeit snel. De boeken portretteren de materieeltypen per reeks (voor 1970 aangeduid als ‘type’ ) in nummervolgorde en in alle kleurenschema’s die de NMBS in de loop der jaren heeft toegepast.

Atlantic-12.004 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0002.
Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS stroomlijn-stoomlocomotief type 12.
De bekende Belgische staalgigant Cockerill in Luik bouwde net voor de Tweede Wereldoorlog een serie van zes sneltreinlocomotieven gebaseerd op een Canadees ontwerp. Zo ontstond de misschien wel meest bekende Belgische stoomlocomotiefserie 12, machines die ook nog eens opvielen door hun stroomlijnvorm en snelheden konden halen van 160 km/h (hoewel bronnen hierover verschillen). In dit boek een fotografische terugblik op de geschiedenis van één exemplaar: de 12.004, die bewaard is gebleven. De loc staat inmiddels niet meer dienstvaardig in het Belgische spoorwegmuseum Train World in Schaarbeek (bij Brussel).

Consolidation 29.013 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0010.
Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS-stoomloc 29. 013 van het type “Consolidation”.
Kort na de Tweede Wereldoorlog wilden de Belgische spoorwegen een order van niet minder dan driehonderd locomotieven plaatsen. Tweederde van de oudere stoomlocomotieven waren namelijk door onder meer oorlogshandelingen niet meer inzetbaar en bestond er een enorme behoefte aan trekkrachten. Met veel moeite werd de order in delen geplaatst in de Verenigde Staten en Canada. Het waren sterke locomotieven die overal in België ingezet werden en vanwege de asopstelling als “Consolidation” werden aangeduid. Na een relatief korte periode – de diesel- en elektrische locomotieven deden in groten getale hun intrede – volgde de buitendienststelling, waarbij de laatste 29-ers in 1966 het veld moesten ruimen. De 29.013 is het tastbare stuk erfgoed dat uit deze enorme serie bewaard is gebleven en wordt in dit boek in beeld gebracht.

NMBS Reeks 40 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0004.
Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS dieseltreinstellen reeks 40.
De dieseltreinstellen van de reeks 40 waren een markante verschijning op het Belgische spoorwegnet. In 1959 bouwde de Centrale Werkplaats van de NMBS een prototype van een dieselhydraulisch treinstel. Het treinstel bestond uit een motorrijtuig en twee rijtuigen gebaseerd op het bekende Belgische rijtuigtype M2, waarvan één rijtuig met kop. De ervaringen met dit treinstel vielen zo positief uit, dat in 1961 een vervolgserie van zes exemplaren op de baan kwamen. Hoewel de nieuwelingen enigszins afweken van het prototype (stuurstand- en tussenrijtuig waren gebaseerd op het modernere type M3) verloochenden ze het oorspronkelijke concept niet. De motorrijtuigen waren – los van het uiterlijk – technisch identiek aan het prototype. In 1984 volgde hun buitendienststelling, maar twee treinstellen bleven bewaard.

NMBS Reeks 42 en 43 door Thierry Nicolas. 208 blz. Artikelnummer 102-0029.
Prijs € 36,00. Fotoboek over NMBS dieselmotorrijtuigen reeks 42 en 43.
Speciaal voor het rijden van treinen op niet-geëlektrificeerde, secundaire lijnen bestelde de NMBS in de jaren vijftig van de vorige eeuw motorrijtuigen die de dure stoomlocomotieven moesten vervangen. Met in totaal 36 exemplaren kwam deze serie op de Belgische baan, waarvan zes speciaal voor de Sabena-dienst naar de luchthaven Zaventem. De aanvankelijk als “type 602” (Sabena) en “type 603” aangeduide voertuigen waren ontworpen om in treinschakeling te rijden. Alle motorrijtuigen zijn inmiddels uit de reizigersdienst verdwenen. Enkele hebben nog dienst gedaan bij Infrabel (de Belgische infrastructuurbeheerder), nadat ze van een nieuwe motor waren voorzien. Nu zijn ze bij verschillende museumorganisaties te zien.

NMBS Reeks 44 door Thierry Nicolas. 112 blz. Artikelnummer 102-0047.
Prijs € 27,00. Fotoboek van deze dieselmotorrijtuigen (oude type 604).
In 1955 kwamen tien motorrijtuigen van het type 604, de latere reeks 44, de uiterlijk bijna gelijksoortige types 602 en 603 versterken. Ook deze motorrijtuigen bezaten een hydraulische transmissie. Thierry Nicolas brengt in dit fotoboek de geschiedenis van deze kleine serie tot leven die vooral bedoeld was om de stoomlocomotief op de secundaire spoorlijnen te verdringen. Van de reeks 44 zijn enkele motorrijtuigen bewaard gebleven.

NMBS Reeks 45 door Thierry Nicolas. 128 blz. Artikelnummer 102-0039.
Prijs € 29,00. Fotoboek over de dieselmotorrijtuigen van de NMBS reeks 45.
De reeks 45 omvatte een serie van tien motorrijtuigen die medio jaren vijftig van de vorige eeuw hun intrede deden. Ook deze serie was bedoeld voor een goedkopere exploitatie van de nevenlijnen. Op het eerste gezicht lijken ze op hun zusjes uit de reeksen 42, 43 en 44, maar de 45-en bezaten een andere raampartij. De series 42, 43, 44 en 45 verschillen onderling in de fabrikanten van de dieselmotoren en overbrengingen. De motorrijtuigen werden ingezet op minder belangrijke niet-geëlektrificeerde spoorlijnen. In 2002 viel het doek voor deze serie, waarvan er nog enkele bewaard zijn gebleven, onder andere bij de NMBS.

NMBS Reeks 46 door Thierry Nicolas. 176 blz. Artikelnummer 102-0013.
Prijs € 34,00. Fotoboek over de NMBS motorrijtuigen reeks 46.
De reeks 46 is een van de eerst bestelde serie dieselmotorrijtuigen na de Tweede Wereldoorlog. Het betreft een doorontwikkeling van de bekende tweeassige railbussen van ‘Brossels’ van voor de Tweede Wereldoorlog. In totaal werden twintig van deze voertuigen voor de Belgische spoorwegen gebouwd. Ze kwam in 1952 op de baan. Met hun maximumsnelheid van 80 km/h en een vermogen van 131 kW/180 pk maakten ze zich vooral nuttig op de nevenlijnen. In de jaren 1987 tot 1994 stelde de NMBS de gehele serie buiten dienst. Deze motorrijtuigen behoren tot de meest populaire bij de Belgische spoorwegliefhebbers, want niet minder dan twaalf exemplaren zijn bewaard gebleven bij de diverse verenigingen/spoormusea en museumlijnen.

NMBS Reeks 50 en 51 door Thierry Nicolas. 256 blz. Artikelnummer 102-0050.
Prijs € 39,00. Fotoboek over de diesellocomotieven reeks 50 en 51 van de NMBS.
Reeks 51 geniet ook onder Nederlandse spoorwegliefhebbers enige bekendheid, omdat deze locs in de jaren zeventig de TEE-treinen tussen Amsterdam en België trokken. De reeks was een opvallende verschijning met de grote neus en behoorde tot de tweede generatie diesellocomotieven bij de NMBS. In totaal werden er 93 stuks in het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw gebouwd. De 51-ers golden als de perfecte opvolgers van de stoomlocomotieven en kwamen voor zowel reizigers- als goederentrein in actie. Hun laatste jaren – uit dienst sinds 2003 – moesten ze vooral genoegen nemen met goederentreinen. Reeks 50 bestaat slechts uit één exemplaar en was een verbouwde 51-er (de ex-5101) die bij wijze van proef was voorzien met een 4000 pk sterke motor en in staat was 140 km/h te rijden (gewone 51-ers konden 120 km/h). Later werd de 5001 in zijn oorspronkelijke staat teruggebracht als 5101.

NMBS Reeks 52 door Thierry Nicolas. 112 blz. Artikelnummer 102-0007.
Prijs € 27,00. Fotoboek over de karakteristieke bolle neuzen diesels, de reeks 52 van de NMBS.
In de jaren vijftig bestelden de Belgische spoorwegen sterke diesellocomotieven voor zowel reizigers- als goederentreinen naar het voorbeeld van het Amerikaanse type FP9. In totaal kwamen zeventien locomotieven op de baan met stoomverwarmingsketel voor het verwarmen van de rijtuigen in de reizigersdienst. De bolle neuzen, zoals ze genoemd werden, maakten deel uit van een grotere bestelling vrijwel gelijksoortige machines voor het vervoer van goederentreinen (type 203 zonder verwarmingsketel) en type 204 voor de TEE-treinen naar Keulen, Parijs en Amsterdam. De laatstgenoemde machines hadden een maximumsnelheid van 140 km/h in plaats van de 120 km/h voor de overige locomotieven van deze groep. Met hetzelfde uiterlijk, maar in andere kleuren kwamen overigens locomotieven in andere landen op de baan die werden aangeduid als NoHabs, vernoemd naar de gelijknamige Zweedse locomotieffabriek. Anglo-Franco-Belge (AFB) bouwde de Belgische uitvoering onder dezelfde General Motors-licentie als NoHab dat deed voor Noorwegen, Hongarije en Denemarken. De Belgische bolle neuzen van de reeks 52 hebben maar een deel van hun leven in deze outfit gereden. Eind jaren zeventig kregen ze een andere cabine waardoor de typisch Amerikaanse neus plaats maakte voor een moderner uiterlijk. Van de serie is een exemplaar behouden gebleven, nadat ze in 2003 buiten dienst werden gesteld.

NMBS Reeks 53 door Thierry Nicolas. 208 blz. Artikelnummer 102-0028.
Prijs € 36,00. Fotoboek over de NMBS diesellocomotievenserie 53, de “Bolle Neuzen”.
Net als bij de bovengenoemde reeks 52 ging het bij de serie 53 over een nabouw in licentie van General Motors en naar voorbeeld van het Amerikaanse locomotieftype FP9. Medio jaren vijftig van de vorige eeuw kwamen deze locomotieven, waarvan er negentien werden afgeleverd in dienst bij de Belgische spoorwegen. Ze waren gelijk aan de reeks 52, maar hadden geen – toen gebruikelijke – stoomketel voor het verwarmen van reizigerstreinen, omdat ze alleen bedoeld waren voor het rijden van goederentreinen. Ook hier verdween de karakteristieke Amerikaanse neus later voor het modernere uiterlijk. Later werden toch nog verwarmingsketels ingebouwd en de loc (soms) vernummerd in reeks 52. In 2003 werd deze serie buiten dienst gesteld.

NMBS Reeks 54 door Thierry Nicolas. 144 blz. Artikelnummer 102-0043.
Prijs € 31,00. Fotoboek over de 140 km/uur snelle diesellocomotieven reeks 54 van de NMBS (Type 204).
Om het type 202/203 geschikt te maken voor de hoogwaardige TEE-diensten Amsterdam – Brussel, Parijs – Brussel en Keulen – Brussel, is het type 204 (later reeks 54) ontstaan uit de aanpassing van vier nog vrij nieuwe locs type 202 (later reeks 52), waardoor ze geschikt werden voor 140 km/h. Vier extra 204’s zijn daarboven nieuw gebouwd. De locs van de reeksen 52 en 53 mochten slechts 120 km/h. Na de elektrificatie van deze verbindingen kwamen de acht locomotieven in minder hoogwaardige diensten terecht. Uiteindelijk deden ze dienst in het goederenvervoer, maar door elektrificatie werden ze overbodig en hun buitendienststelling bij de NMBS volgde in 2003. Enkele locs kregen de nieuwe cabine en dus ook het modernere uiterlijk.

NMBS Reeks 55 door Thierry Nicolas. 208 blz. Artikelnummer 102-0023.
Prijs € 36,00. Fotoboek over de diesellocomotieven reeks 55 van de NMBS.
In deze aflevering van de fotoboeken staat de reeks 55 centraal. Deze stoere zesassige diesellocomotieven behoorden tot de tweede generatie diesels uit de jaren zestig (net als de reeksen 51 en 60 tot en met 66). In totaal kwamen er 42 exemplaren. Hun taak was het verzekeren (trekken en soms ook duwen) van zware reizigers- en goederentreinen op de niet-geëlektrificeerde baanvakken. De locs waren op het laatst vooral te zien op de Montzen-route (vanuit het Duitse Aachen-West in de richting van Montzen en verder België in). De vaak zware goederentreinen op deze route werden niet zelden in met dubbeltractie (twee locomotieven) gereden. De zware hellingen, vooral in Duitsland, maakten dat nodig. Toen de Montzen-lijn onder de draad kwam, was het gebeurd met de meeste van deze schitterende locomotieven met hun karakteristieke motorgeluid.

NMBS Reeks 59 door Thierry Nicolas. 256 blz. Artikelnummer 102-0038.
Prijs € 39,00. Fotoboek over de diesellocomotieven van de NMBS-reeks 59.
Begin jaren vijftig van de vorige eeuw bestelden de Belgische spoorwegen 55 diesellocomotieven van de eerste generatie voor de reizigers- en goederendienst. Het waren voor die tijd sterke diesels met 1050 kW/1428 pk, waardoor ze geschikt waren voor het trekken van middelzware treinen. Ze kwamen als type 201 in dienst. Na dertig jaar trouwe dienst moesten de locomotieven van deze reeks genoegen nemen met de goederendienst. Uiteindelijk viel het doek voor de gehele serie in 1988. Een deel van deze reeks begon aan een tweede leven. De NMBS 59-ers werden verhuurd aan de Franse spoorwegen (SNCF) waar ze meehielpen bij de aanleg van de hogesnelheidslijnen. Deze locomotieven werden nadien ook in België voor dergelijke taken gebruikt en kwamen in de tussentijd zelfs terug in de normale (goederen)dienst! Verscheidene locs ontkwamen aan de snijbrander en kregen een museale bestemming.

NMBS Reeks 60 Proto door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0046.
Prijs € 25,00. Fotoboek van de prototype DE-locomotieven van Cockerill (oude type 210).
In de jaren zestig zocht de NMBS naast de reeds in ontwikkeling zijnde zware diesellocomotieven typen 200 en 205 naar een omvangrijk type diesellocomotieven van een lichtere klassen. Hiertoe werden vier proefseries van zes locomotieven besteld met verschillende overbrenging en van verschillend fabricaat. Cockerill bouwde zes vierassige locomotieven op basis van de zesassige locs type 200. De serieproductie van het type 210 zou later een ander uiterlijk krijgen, waardoor de eerste zes locomotieven van de latere reeks 60 altijd buitenbeentjes zijn geweest. Binnen de serie was de 6005 nog eens extra bijzonder nadat die werd uitgerust met een generator voor elektrische treinverwarming en een blauwe kleur kreeg.

NMBS Reeks 60 door Thierry Nicolas. 256 blz. Artikelnummer 102-0031.
Prijs € 39,00. Fotoboek over de NMBS diesellocomotieven reeks 60.
In de jaren zestig kozen de Belgische spoorwegen voor de indienststelling van een relatief lichte diesellocomotief. Dit resulteerde onder meer in het type 210, later de reeks 60 die in 1964 en 1965 op de baan kwam. Die was vooral bedoeld om dienst te doen op de secundaire lijnen die niet van bovenleiding waren voorzien. De NMBS had als doel met bestelling van deze en andere diesellocomotieven: het vervangen van de stoomtractie op die lijnen, waardoor feitelijk het doek viel voor de stoomlocomotieven. In dit fotoboek beperkt Thierry Nicolas zich tot de geschiedenis in beeld van wat in België de “gewone” reeks 60 is gaan heten oftewel de geschiedenis in vooral beelden van de locomotieven 6007 tot 6091.

NMBS Reeks 61 door Thierry Nicolas. 112 blz. Artikelnummer 102-0033.
Prijs € 27,00. Fotoboek over de NMBS diesellocomotieven reeks 61.
Met de vijftien diesellocomotieven van de serie 61 heeft de NMBS in de jaren zestig de modernste variant van de lichte diesellocomotief samen met de industrie ontwikkeld. Deze locomotieven kregen – na proefnemingen met een type 210 – nieuwe elektronische regelsystemen, waarmee onder meer brandstof bespaard kon worden. De reeks 61 mag dus de gemoderniseerde variant worden genoemd van de 60-reeks. Aanvankelijk lag het werkterrein van deze diesels in en rond Namen (depot Ronet). Daarna kwamen ze in Vlaanderen in actie vanuit het depot Merelbeke (bij Gent). Eind jaren tachtig van de vorige eeuw was het gedaan met de reeks 61. De 6106 is de enige bewaard gebleven locomotief van deze kleine serie.

NMBS Reeks 62 en 63 door Thierry Nicolas. 320 blz. Artikelnummer 102-0051.
Prijs € 43,00. Fotoboek over de diesellocomotieven reeks 62 en 63 van de NMBS.
Met de komst van de reeks 62/63 in de jaren zestig kregen de Belgische spoorwegen een betrouwbare diesellocomotief voor het rijden van reizigers- en goederentreinen op de niet-geëlektrificeerde baanvakken, meestal de wat minder drukke secundaire lijnen. Het type 212 was aanvankelijk ook één van de protoseries, net als de 210 dieselelektrisch maar dan gebouwd door de Belgische fabriek La Brugeoise et Nivelles (BN) met een General Motors-motor. Drie stuks van het type 212.0 en drie van het type 212.1, met afwijkende draaistellen. Met 136 locomotieven was deze serie later in het hele land te vinden. Door de komst van de dieseltreinstellen van het type 41 werden de locs van deze serie niet meer gebruikt voor reizigersdiensten. Voor veel van deze machines betekende dit niet het roemloze einde bij de sloper. Een deel van het park doet nog altijd dienst bij infrastructuurbeheerder Infrabel en enkele locs kwamen voor de Nederlandse particuliere goederenvervoer ACTS in actie, waar ze werden gebruikt voor het sneller op gang brengen van de zware containertreinen achter een ex-NS-locomotief van de serie 1200.

NMBS Reeks 64 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0011.
Prijs € 25,00. Fotoboek over de NMBS diesellocomotieven reeks 64.
Bij de reeks 64 gaat het om een proefserie diesellocomotieven, namelijk de derde serie van zes stuks, de dieselhydraulische variant van fabrikanten Ateliers Belges Réunis (ABR) en Cockerill. Omdat maar beperkt ervaring was opgedaan in België met deze hydraulische overbrenging, besloot de NMBS tot de koop van deze serie.
De locomotieven werden vanuit het centraal gelegen depot Schaarbeek (bij Brussel) ingezet, net als alle proefseries in hun eerste jaren. De reeks 64 heeft daarna vrijwel haar hele leven op de zijlijnen rond Hasselt gereden. Omdat de loc afwijkend was, viel al in 1983 het doek voor deze kleine serie.

NMBS Reeks 65-75 door Thierry Nicolas. 160 blz. Artikelnummer 102-0040.
Prijs € 33,00. Fotoboek over de diesellocomotieven van de NMBS-reeks 65, de latere reeks 75.
Net als bij de reeks 64 gaat het bij de serie 65 om zes prototypen voor het opdoen van ervaring met de dieselhydraulische transmissie. Dit is de vierde proefserie (type 213), de hydraulische variant van het ontwerp van La Brugeoise et Nivelles (BN) (type 212). Vanwege de afwijkende overbrenging en elektrificatie werden ze overbodig. Omdat vroegtijdige afvoer als niet economisch van de hand werd gewezen, zocht de NMBS een nieuw werkterrein voor deze locomotieven. Het werd de Antwerpse haven, waar ze sinds 1982 als reeks 75 hun laatste jaren niet sleten in het fijnere rangeerwerk, maar vooral de vervoeren tussen de verschillende rangeerstations in het Antwerpse havengebied verzorgden. In de jaren negentig stelden de Belgische spoorwegen de locomotieven terzijde, waarop vijf van de zes machines naar een koper in Italië gingen.

NMBS Reeks 66 en 71 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0049.
Prijs € 25,00. Fotoboek over de diesellocomotieven reeks 66 en 71 van de NMBS.
Fotoboek over de geschiedenis van de reeks 66, de latere serie 71. Van deze locs werden slechts drie exemplaren gebouwd. Ze bezaten een hydraulische aandrijving met overbrenging naar twee draaistellen. De reeks was een proefserie, die de NMBS niet nodig had en die erg onbetrouwbaar was, van de Belgische industrie. Een echt succes als lijndiesel was deze serie dus niet. Om de reeks 72 buiten dienst te kunnen stellen, zocht men in Antwerpen naar sterkere locomotieven dan de rangeerlocs die ze hadden. Daardoor ontstonden uiteindelijk in 1980 de reeks 71 en in 1982 de reeks 75.
De eerste reeks 71 was een rangeerlocomotief met vier door stangengekoppelde assen en hydraulische aandrijving. Dit type stamt nog uit de diesel-pioniertijd waarbij de types 270-272 ontstonden, elk op basis van afzonderlijke, toen in ontwikkeling zijnde technieken. In de dagelijkse praktijk leverden ze veel problemen op door deze aandrijving en de starre assen, waardoor relatief veel ontsporingen voorkwamen. Door de komst van de reeks 80 naar Merelbeke (bij Gent) nam de inzet van de 71 af. In 1976 werden de laatste locomotieven afgevoerd. De 7103 is bewaard gebleven.

NMBS Reeks 70 en 72 door Thierry Nicolas. 96 blz. Artikelnummer 102-0053.
Prijs € 25,00. Fotoboek over diesellocomotieven reeks 70 en 72 van de NMBS.
Centraal staat de geschiedenis in foto’s van de reeksen 70 (type 270) en 72 (type 272), bedoeld voor het zware rangeerwerk en voor het rijden van goederentreinen over korte afstanden. De zes locs van de reeks 70 hadden draaistellen en bezaten een dieselelektrische aandrijving naar Amerikaans concept. Bij de serie 72 ging het om vijftien locs, maar nu met een hydraulische aandrijving en stangen om de wielen te koppelen. De reeks 72 ging in 1985 buiten dienst, de reeks 70 hield het vol tot het begin van de 21e eeuw.

*) Met dank aan Sicco Dierdorp voor zijn adviezen.