Een beetje trein en metro, wat kunst en light rail, en heel veel tram
Beelden uit Stockholm
Paul van Baarle bezocht in juni 2024 de Zweedse hoofdstad Stockholm. Die stad biedt zoveel interessante rail-gerelateerde onderwerpen dat in dit uitgebreide fotoverslag slechts enkele beelden per onderwerp konden worden opgenomen.
Stockholm kwam voor het laatst uitgebreid aan bod in ‘Trein en tram in de Zweedse metropool’ in Op de Rails 2017-01 en 2017-03 (zie de links in de kolom hiernaast). Hierin werden met name de actuele situatie en de toekomstplannen op dat moment beschreven. In deze editie van NVBS Actueel beschrijft Marco Moerland in Tramkaartjes uit Stockholm beknopt de historie van de tram, geïllustreerd met vervoerbewijzen, ansichtkaarten en historische foto’s.
Dit artikel besteedt aandacht aan de situatie zoals die tijdens een bezoek van 26-30 juni 2024 werd aangetroffen met de nadruk op de tram en light rail, en dat vooral in beelden. De spoorwegen – waaronder de Pendeltåg (voorstadstreinen) – komen niet aan bod, behalve dan een kort bezoek aan het hoofdspoorwegstation van Stockholm. Beelden van de Saltsjöbanan (Slussen – Saltsjöbaden / Solsidan) ontbreken want deze light rail wordt momenteel grootschalig gemoderniseerd.
Aan de orde komen wel de Tunnelbanan, Roslagsbanan, Lidingöbanan, Nockebybanan, Tvärbanan, Spårväg City, Djurgårdslinjen en het Spårvägsmuseet. En dat zijn meer dan genoeg interessante onderwerpen die daardoor elk slechts kort in beeld kunnen komen. De Roslagsbanan heeft een spoorwijdte van 891 mm; alle overige lijnen zijn normaalspoor.
Aankomst en oriëntatie op Stockholms centralstation
De snelste verbinding van het internationale vliegveld Stockholm Arlanda naar het hoofdspoorwegstation in het centrum is met de Arlanda Express van A-Train. Voor een enkele reis betaal je dan wel de hoofdprijs van omgerekend ongeveer 30 euro.
Alstom Coradia Arlanda Express-treinstellen uit 1998 op het hoofdspoorwegstation van Stockholm.
Het statige stationsgebouw dateert uit 1871. Vanaf hier loop je zo naar tramlijn 7 (Spårväg City). Je kan ook diep afdalen naar de verschillende niveaus van het metrostation T-Centralen of nog dieper naar de Citybanan-Tunnel van de Pendeltåg (voorstadstreinen). Kortom, weet goed waar je heen wil en volg dan de borden.
De stationshal van Stockholms centralstation – oude grandeur die met zijn tijd is meegegaan.
Storstockholms Lokaltrafik (SL) is de beheerder van de bus, tram, metro en enkele treindiensten in de regio Groot-Stockholm en verleent concessies aan private ondernemingen voor de exploitatie daarvan. Onafhankelijk van de concessiehouder zijn alle rijtuigen van het SL-kleurenschema voorzien.
De schematische SL-plattegrond van het totale rail netwerk in en om Stockholm. Bron: SL waarbij omwille van de omvang de verklaring van de lijnen is weggelaten. In de rechterkolom is de link naar de volledige SL-plattegrond te vinden.
Ook de hierna volgende deel-plattegronden zijn afkomstig van de SL-website (en deels bewerkt omwille van de omvang) tenzij anders aangegeven.
Tunnelbanan
Het metronetwerk bestaat uit drie routes (groen, rood en blauw) met daarop zeven lijnen (T10-T11, T13-T14 en T17-19). Die komen allemaal samen op het metrostation T-Centralen onder het hoofdspoorwegstation. Volgens de Duitstalige Wikipedia bestaat het wagenpark per februari 2024 uit 271 metrostellen van het type C20 (geleverd vanaf 1997) en 96 metrostellen van het type C30 (geleverd vanaf 2019).
Metrostel 2140 van het type C20 op de blauwe route in het metrostation T-Centralen.
Op bovenstaande foto zijn de wanden van T-Centralen blauw en bij de toegang tot de perrons van de blauwe route zijn er grote schilderingen van blauwe palmtakken op een witte achtergrond. De metrostations van Stockholm staan tezamen bekend als de langste kunstgalerij ter wereld. Op ongeveer 90% van de stations is er wel iets van kunst te zien en er worden speciale tours georganiseerd die ideaal zijn voor in de avond of op een regenachtige dag. We kijken hieronder nog naar een selectie van een aantal opmerkelijke metrostations.
Solna centrum is gelegen aan de blauwe lijn T11 naar Akalla. Ga je met de roltrap omhoog dan tref je aan het eind daarvan niet het hellevuur met duivel aan maar kun je zonder zorgen overstappen op tramlijn 30 van de Tvärbanan.
Kungsträdgården is het eindpunt van de blauwe lijnen T10 en T11 in het oude centrum. Veel van de kunst verwijst naar een oud paleis dat hier vroeger in het park stond. Op loopafstand van dit metrostation liggen tramlijn 7 van Spårväg City en tramlijn 7N van de Djurgårdslinjen.
Tekniska högskolan ligt aan de rode lijn T14 naar Mörby centrum en is het metrostation van de Technische Hogeschool waarnaar de kunst dan ook verwijst.
Het metrostation Tekniska högskolan is niet alleen voor de kunstliefhebbers interessant, want erboven ligt Stockholms östra, het beginpunt van de Roslagsbanan. En daar gaan we nu naartoe. Na al die kunstuitstappen zijn we tenslotte wel weer toe aan iets op railhobbygebied.
Roslagsbanan
De lijnen 27-29 van de Roslagsbanan zijn rechts-boven te vinden op de schematische SL-plattegrond eerder in dit artikel.
De Roslagsbanan staat bij de SL te boek als light rail en heeft een spoorwijdte van 891 mm. De drie voorstadslijnen beginnen in Stockholms östra (Stockholm oost) en het netwerk heeft een lengte van 65 kilometer. De 35 treinstellen met motorwagens van het type X10p werden geleverd tussen 1988 en 1995 door Hägglunds en vanaf 2012 gemoderniseerd met onder andere een verlaagde vloer in het middendeel. Bij Stadler werden 22 treinstellen met typeaanduiding X15p besteld waarvan de eerste in 2023 in dienst werd gesteld. Er is een optie op nog eens 45 stuks.
X10p-treinstel 204 in het station Stockholms östra.
Stockholms östra heeft een ruim opstelterrein. Er zijn plannen om de Roslagsbanan via een nieuwe tunnel door te trekken via Odenplan naar T-Centralen. Tegelijkertijd zal dan het station Stockholms östra niet meer bediend worden en komt de ruimte vrij voor huizenbouw.
In Djursholms Ösby takt de lijn af naar Näsbypark. Het klassieke haltegebouw is keurig opgeknapt, maar heeft inmiddels wel een andere functie.
Stadler X15p-treinstel 702 is bij Enebyberg onderweg naar Stockholms östra.
Een van de stations aan de Roslagsbanan is Stocksund. Lees hierover in NVBS Actueel september 2024.
Lidingöbanan
De Lidingöbanan is als lijn 21 rechts-midden te vinden op de schematische SL-plattegrond eerder in dit artikel.
De Lidingöbanan verbindt het eiland Lidingö met Stockholm (metrostation Ropsten) en heeft een lengte van negen kilometer. Er zijn al jaren plannen om de Lidingöbanan in Stockholm te verbinden met de huidige tramlijn 7 (Spårväg City) maar de realisatie daarvan wordt steeds uitgesteld. Sinds 2015 verzorgen negen vierdelige lagevloertrams van de Spaanse fabrikant CAF de dienst en deze hebben bij de SL de typeaanduiding A36.
A36-tram 559 is bij Torsvik onderweg naar Gåshaga. Op de achtergrond is nog net de autobrug met daarachter de (nieuwe betonnen) trambrug te zien die het eiland Lidingö met Stockholm verbinden.
CAF-trams zijn inmiddels wereldwijd geleverd in vele soorten en maten. De Stockholmse A36 is van het CAF-type Urbos AXL en de vierdelige versie is vooralsnog uniek. De CAF Urbos AXL 559 nadert hier de halte Larsberg.
Nockebybanan
De Nockebybanan is als lijn 12 links-midden te vinden op de schematische SL-plattegrond eerder in dit artikel.
De Nockebybanan heeft een lengte van bijna zes kilometer en verbindt Nockeby met het metrostation Alvik. In Alvik kan ook worden overgestapt op tramlijnen 30 en 31 van de Tvärbanan. De diensten worden veelal verzorgd door Bombardier Flexity Swift-trams uit 1999-2010 met typeaanduiding A32 die ook op de Tvärbanan rijden. Opmerkelijk feitje: onder de 37 A32-trams (serie 401-437) bevinden zich ook de zes trams (de 432-437) die van ‘onze’ RijnGouweLijn (Gouda – Alphen aan de Rijn) werden overgenomen in 2010.
A32-tram 418 vertrekt aan de halte Klövervägen naar Nockeby.
De Nockebybanan rijdt vrijwel geheel op vrije baan tussen de huizen door en tikt slechts de straat aan bij de kruisingen zoals hier te Smedslätten.
Tvärbanan
De Tvärbanan is als halve ringlijn 30 en zijlijn 31 te vinden midden-onder en midden-links op de schematische SL-plattegrond eerder in dit artikel.
De Tvärbanan heeft momenteel een lengte van 20 kilometer. Terwijl de Lidingöbanan en Nockebybanan traditionele lijnen zijn, werd het eerste gedeelte van de Tvärbanan pas in 2000 geopend en is daarna verder uitgebreid. Een verlenging van Bromma flygplats naar Helenelund is momenteel in aanleg. Los en gekoppeld rijden er de A32-trams die ook op de Nockebybanan dienst doen en daarnaast zijn er driedelige CAF Urbos AXL-trams met typeaanduiding A35.
CAF Urbos AXL-koppelstel 457+478 arriveert op de vrije baan bij de halte Norra Ulvsunda.
Bombardier Flexity Swift-koppelstel 426+413 bij Solna Business Park.
We verplaatsen ons nu van de buitenwijken naar het stadscentrum van Stockholm.
Spårväg City
De Spårväg City is als lijn 7 te vinden rechts-midden op de schematische SL-plattegrond eerder in dit artikel.
In het centrum van Stockholm verbindt Spårväg City het metrostation T-Centralen met Waldemarsudde op het eiland Djurgården. Deze tramlijn 7 heeft een lengte van 3,5 kilometer en werd geopend in 2010. In feite is het een verlenging van de Djurgårdslinjen, waarop sinds 1991 met historische trams wordt gereden. Op Spårväg City worden net als op de Tvärbanan driedelige CAF Urbos AXL-trams ingezet. De remiseruimte is beperkt en in het hoogseizoen zijn er te weinig trams om alle toeristen naar de bezienswaardigheden en vertier langs de tramlijn te vervoeren. Extra bussen worden dan ingezet en op de perrons probeert het personeel de drommen mensen in goede banen te leiden.
CAF Urbos AXL-tram 467 arriveert bij de eindhalte en metrostation T-Centralen.
Djurgårdslinjen
Een plattegrond van de Djurgårdslinjen die als lijn 7N rijdt met historische trams tussen Norrmalmstorg en Waldemarsudde. Hierop staat ook lijn 7 aangegeven met de verlenging naar T-Centralen.
Tijdens mijn bezoek werd er echter niet gereden naar Waldemarsudde en hadden zowel lijn 7 als lijn 7N hun tijdelijke eindpunt in de lus bij de halte Skansen.
Voor de moderne trams van lijn 7 is de ruimte in de remise Alkärrshallen te Djurgården beperkt en dat geldt zeker voor de museumtrams in dezelfde remise. Daar kunnen nu precies vier historische motorrijtuigen en drie aanhangrijtuigen staan. De navolgende foto’s laten bijna alle museumtrams op de baan zien, maar dat geeft wel een vertekend beeld. De moderne trams van lijn 7 (en alle extra bussen) bepalen het straatbeeld en de museumtrams op lijn 7N rijden slechts om de 30/60 minuten waarvoor maximaal twee verschillende historische trams per dag nodig zijn.
Tweeasser 24 van het type A2 uit 1907 deed oorspronkelijk dienst bij de Stockholms Södra Spårvägsaktiebolag (SSB) in het zuiden van Stockholm. Het 117 jaar oude motorrijtuig staat met aanhangrijtuig 182 in de tijdelijke eindpuntlus bij de halte Skansen.
Bij zomers weer sta je goed als bestuurder op motorrijtuig 24, maar ook bij regen werd het tramstel met open balkons ingezet. De bestuurder was dan wel in een geel regenpak gehuld.
Motorrijtuig 76 van het type A1 werd door ASEA geleverd in 1926 en deed vooral dienst op de stadslijnen van de AB Stockholms Spårvägar (SS). De 76 rijdt hier bijna als ‘vanouds’ over de brug Djurgårdsbron op weg naar Skansen.
De grote vierasser 342 van het type A12 werd in 1924 door ASEA gebouwd en was voornamelijk op de buitenlijnen van de AB Stockholms Spårvägar (SS) actief. Het motorrijtuig 342 trekt hier aanhangrijtuig 521 dat uit 1937 stamt.
Het indrukwekkende draaistel van motorrijtuig 342.
Motorrijtuig 331 van het type Mustang werd in 1947 door Hägglund geleverd aan het trambedrijf van Gothenburg en in 1988 overgenomen voor dienst op de Djurgårdslinjen. De 331 vertrekt hier van de halte Nybroplan en heeft bijna de eindpuntlus Norrmalmstorg bereikt.
Met de Djurgårdslinjen zijn we in nostalgische sferen beland en als vervolg daarop lonkt dan een bezoek aan het transportmuseum in Stockholm.
Spårvägsmuseet
Verwacht echter bij het Stockholmse transportmuseum geen romantische remise waar je de sfeer van weleer kan opsnuiven. Het is weliswaar gevestigd in de voormalige gasfabriek Hjorthagen, maar zeer modern opgezet en vooral bedoeld om kinderen op speelse wijze met de geschiedenis van het transport in en om Stockholm kennis te laten maken (een ‘belevingswereld’). Een Engelstalige beoordelingssite omschreef het museum als volgt: “a great place for your kids on a rainy day”. De traditionele railhobbyist kan zich met die ‘waarschuwing’ vooraf toch wel vermaken, zeker op een regenachtige dag. De museumcollectie omvat 80 voertuigen, meer dan een half miljoen foto’s en films, 10.000 voorwerpen (uniformen, kaartjes, loketten, etc), 20.000 tekeningen van vooral voertuigen, etc; indrukwekkend dus.
De looproute (14 minuten) van het metrostation Ropsten (waar ook de Lidingöbanan begint) naar het transportmuseum. Bron: Google Maps.
Een overzicht langs metrorijtuig 2417 met op de begane grond geheel rechts motorrijtuig 410 van het type Mustang (serie 400-469) gebouwd door ASEA in 1946. De 92 ernaast is een broertje van de 76 die we eerder op de Djurgårdslinjen hebben zien rijden.
Nog een overzicht met nu motorrijtuig 14 als hoofdrolspeler. Dit motorrijtuig met open balkons uit 1901 deed dienst bij de Stockholms Södra Spårvägsaktiebolag (SSB) in het zuiden van Stockholm en behoorde tot de eerste serie (1-24) elektrische trams aldaar. Links een model-metrobaantje waarin de kleinsten onder ons naar het (uitstekende) restaurant kunnen rijden. Metro’s en (trolley-) bussen zijn ook goed vertegenwoordigd op de bovenverdiepingen.
Een aantal verdiepingen hoger staat de kop van metro 2453, type C4 uit de jaren 1960-67.
De schakelkast van metro 2453 waarmee de kinderen heerlijk kunnen raggen.
Op de bovenste verdieping in het museum staan enige huifkarren, een omnibus en ook deze paardentram 12 uit de jaren 1877-81 die dienst deed bij de Stockholms Nya Spårvägsaktiebolag (SNS) in het noorden van Stockholm. Dit pronkstuk in de collectie werd hier prachtig tentoongesteld. Na wat omzwervingen langs ‘belevingsobjecten’ was dit beeld dan ook een mooie afsluiting van mijn bezoek aan het transportmuseum en Stockholm.
Slotwoord na al deze beelden
Dit artikel begon met de moderne Alstom Coradia Arlanda Express en eindigde met een paardentram. Het moge duidelijk zijn dat er voor de railhobbyist heel veel te zien en te beleven is in Stockholm. En dan hebben we het nog niet eens gehad over alle bezienswaardigheden in deze prachtige stad. Kortom, een bezoek aan Stockholm is warm aanbevolen!
Tekst en foto’s (gemaakt 26-30 juni 2024) door Paul van Baarle
Reizen naar StockholmDe afstand Utrecht – Stockholm is ongeveer 1.400 kilometer. Volgens de DB Navigator bedraagt de reistijd per trein minimaal 18 uur met drie keer overstappen. Rechtstreeks vliegen van Amsterdam Schiphol naar Stockholm Arlanda neemt ongeveer twee uur in beslag. Er zijn diverse treinverbindingen van Stockholm Arlanda naar het centrum van de stad. De Arlanda Express is het snelst met 18 minuten reistijd, maar ook het duurst. Handige linksSL Spårtrafikkartor (all spårtrafik) – de schematische SL-plattegrond die verkleind aan het begin van dit artikel is weergegeven. Storstockholms Lokaltrafik (SL) – website met tickets etc. (deels in het Engels). Djurgårdslinjen met dienstregeling, materieelbeschrijvingen etc. (in het Zweeds). Spårvägsmuseet – website van het Stockholmse transportmuseum met openingstijden, prijzen etc. (deels in het Engels). Svenska Spårvägssällskapet – website van de Swedish Tramway Society (SS) met onder andere een atlas en materieeloverzichten van alle huidige en voormalige trambedrijven in Scandinavië (deels in het Engels). Plattegrond 1 van Stockholm op UrbanRail.net waarbij de onderverdeling tussen metro, light rail, tram, etc anders is dan die op de SL-website. Plattegrond 2 van Stockholm tramlijn 7 op UrbanRail.net. Stockholm op Tripadvisor.nl met bezienswaardigheden etc. Meer lezenMeer lezen en te kijken voor NVBS-leden (te lezen als je bent ingelogd als lid): Tram en trein in de Zweedse Metropool in Op de Rails 2017-01 Tram en trein in de Zweedse Metropool (vervolg) in Op de Rails 2017-03 De tram is terug in Stockholm in Op de Rails 2001-06 Op de website van de NVBS vind je met de zoekopdracht ‘Stockholm’ nog veel meer resultaten in de Bibliotheek, Beeldbank, Railatlas etc. Meer lezen en te bekijken in NVBS Actueel: Tramkaartjes uit Stockholm in NVBS Actueel oktober 2024 Stocksund in 1986 en 2014 in NVBS Actueel september 2024 |