Harzer Schmalspurbahnen (HSB)

Winter wonderland Harz

De Harz in Duitsland is vanuit Nederland zowel per trein als auto goed bereikbaar. Het gebied is een aanrader om er een korte of lange wintervakantie te houden. Naast historische stadjes met diverse kerst- en wintermarkten is het Nationaal Park Harz met als hoogste top de Brocken de belangrijkste bezienswaardigheid. In de winter zijn er uitgebreide mogelijkheden om te wandelen, langlaufen, rodelen, alpineskiën en snowboarden.

Daarnaast wordt de Harz doorkruist door het smalspoornet van de Harzer Schmalspurbahnen (HSB). Een stoomtrein in winterse omstandigheden is iets wat niet alleen de spoorwegliefhebber aanspreekt. De Harzer Schmalspurbahnen (HSB) bezit 40 stations, 25 stoomlocomotieven, 16 diesellokomotieven, 10 motorwagens en circa 230 werknemers. De totale spoorlengte van ongeveer 140 kilometer is verdeeld over drie metersporige trajecten: de Harzquerbahn, Selketalbahn en de Brockenbahn.

In Wernigerode ligt het HSB-smalspoorstation direct naast het hoofdstation. Het station is ook in het donker niet te missen.

Harzquerbahn

De Harzquerbahn van de Harzer Schmalspurbahnen is ongeveer 60 kilometer lang met Nordhausen in het zuiden als beginpunt. Nordhausen heeft een klein metersporig trambedrijf met als bijzonderheid dat ook over de sporen van de Harzquerbahn wordt gereden tot Ilfeld met twee-systeem trams die voorzien zijn van een kleine dieselmotor. Vanaf Ilfeld loopt de spoorlijn verder in noordelijke richting naar Eisfelder Talmühle, Drei Annen Hohne en eindpunt Wernigerode. In Eisfelder Talmühle is aansluiting op de Selketalbahn en in Drei Annen Hohne takt de Brockenbahn af.

Vanaf het vrij toegankelijke uitzichtplatform in Wernigerode is het goed stoom snuiven. Bij helder zicht – en niet al te veel stoom op de voorgrond – is vanaf hier de Brocken te zien.

Wernigerode is een goede uitvalsbasis om de Harz en de HSB te bezoeken met treinaansluitingen naar onder andere Hannover, Goslar, Halberstadt, Magdeburg, Berlin en Leipzig. Het historisch centrum telt vele vakwerkhuizen en heeft een prachtig stadhuis. Bezienswaardig is vooral het kasteel van Wernigerode dat hoog boven de stad uittorent. Wernigerode is niet alleen het beginpunt van de Harzquerbahn, maar ook bijna alle stoomtreinen die naar de Brocken rijden vertrekken hier.

Als een echte stoomtram wordt bij de halte Wernigerode Hochschule door de Kirchstrasse gereden.

Wie een of meer ritjes met de Harzer Schmalspurbahnen wil maken, doet er goed aan vooraf de verschillende tarieven door te nemen. Er is een normaal tarief, een Brockentarief en daarnaast zijn er vele speciale aanbiedingen. Een simpel retourtje voor een volwassene naar de Brocken is relatief het duurst en kost 41 euro, maar is dan wel geldig vanaf elk HSB-station. De ‘Angebotstickets’ bieden echter voldoende mogelijkheden om voor een schappelijke prijs meerdere dagen bij de HSB rond te reizen.

De enige tunnel van de HSB bevindt zich bij de Thumkuhlenkopf in het Drängetal.Op deze foto zien we stoomloc 99 7234 (bouwjaar 1954) tevoorschijn komen.

Naast stoomtreinen worden voor de stillere diensten op de Harzquerbahn ook dieselmotorwagens ingezet. Het in 1999 gebouwde motorrijtuig 187 016 is in het Drängetal onderweg nabij Drei Annen Hohne.

Selketalbahn

De Selketalbahn van de Harzer Schmalspurbahnen is gelegen in het oosten van de Harz en heeft een totale lengte van ongeveer 60 kilometer. Het huidige beginpunt is Quedlinburg en via Gernrode loopt de smalspoorlijn naar Alexisbad, Stiege en eindpunt Hasselfelde. In Alexisbad is nog een korte aftakking naar Harzgerode en vanaf Stiege loopt er een verbindingspoor naar de Harzquerbahn in Eisfelder Talmühle.

In Eisfelder Talmühle kon een ‘Doppelausfahrt’ vastgelegd worden met een stoomtrein op de Harzquerbahn richting Drei Annen Hohne en motorwagen 187 011 die de Selketalbahn opgaat. Deze klassieke motorwagens hebben de bijnaam “Fischstäbchen” (visstick).

In Quedlinburg is aansluiting op treinen richting Halberstadt, Magdeburg, Berlijn en Leipzig. Dit stadje is meer dan 1000 jaar oud en telt rond 2000 vakwerkhuizen. De Stiftskerk, het kasteel en de historische binnenstad zijn opgenomen in de lijst van het UNESCO-werelderfgoed.

De enige stoomtrein van de dag tussen Stiege en Hasselfelde werd dit keer getrokken door stoomloc 99 7243.

Vergeleken met de Brockenbahn – die soms overspoeld wordt met toeristen – is de Selketalbahn in de winter een oase van rust. Dat deze regio minder bezoekers trekt vindt ook zijn weerslag in de dienstregeling en materieelinzet van de HSB. De getrokken stoomtreinen zijn hier korter dan op de rest van het spoorwegnet en veel diensten worden gereden met dieselmotorwagens. Tussen Stiege en Hasselfelde worden slechts vier retourritten per dag gereden.

Spoorwegromantiek zonder trein in beeld tussen Stiege en Hasselfelde waar alleen aan de andreaskruisen te zien is dat zich daar in de diepe sneeuw een spoorwegovergang bevindt.

Het station van Hasselfelde in de avonduren is als een winters stilleven. Enkele minuten later zal een dieselmotorwagen als laatste treintje van de dag hier zonder passagiers uit Quedlinburg aankomen en ook weer stilletjes leeg vertrekken naar Nordhausen.

Brockenbahn

De Brockenbahn is het bekendste traject van de Harzer Schmalspurbahnen. In Drei Annen Hohne takt deze lijn af van de Harzquerbahn en via Schierke wordt na 19 kilometer de top van de Brocken bereikt. Dagelijks is er een rechtstreekse stoomtrein vanuit Nordhausen naar de Brocken, maar de meeste stoomtreinen vertrekken uit Wernigerode.

De Brocken is met 1.141 meter de hoogste berg in Noord-Duitsland. Bij helder zicht is het gehele Harzgebergte te overzien. De top van de Brocken ligt boven de boomgrens en er heerst een ‘alpien klimaat’ met korte zomers, zeer lange winters en regelmatig zware stormen. De Brocken zit gemiddeld 306 dagen per jaar in dichte mist met als gevolg dat op dagen met helder zicht de treinen – ondanks het pittige Brockentarief – overvol zijn. Naast de reguliere treinen zoals in de dienstregeling vermeld, zijn er vele extra ritten die op de website van de HSB apart worden aangekondigd. Op de HSB-website kun je ook via een webcam de weersomstandigheden op de top van de Brocken bekijken.

De in groene kleuren gestoken Mallet-locomotief 99 5902 uit 1898 heeft ondanks haar hoge leeftijd geen moeite om met een extra ingelegde ‘Traditionszug’ de Brocken te beklimmen.

De top van de Brocken kan per trein worden bereikt, maar ook te voet over diverse wandelpaden bijvoorbeeld vanaf het station Schierke. Met sneeuw en ijs kunnen de wandelroutes echter spekglad zijn dus een goede conditie, kleding en schoeisel zijn wel vereist.

Wat het weer betreft was het toevallig een ‘dag uit het boekje’. Op de Brocken werden dan ook de futuristisch aandoende zendmast en het weerstation door velen fotografisch vastgelegd.

Op een heldere dag reikt de blik vanaf de Brocken tot ver in alle richtingen.

De treinfotograaf hoeft op de Brocken in principe niet al te ver te lopen, want de beste fotomogelijkheden liggen nabij het eindstation. De weersomstandigheden spelen hier een zeer grote rol voor het fotoresultaat. Bij dichte mist zijn de mogelijkheden zeer beperkt en is het zelfs de vraag of je de warme wachtkamer of het restaurant wilt verlaten. Bij helder zicht en temperaturen onder nul verwacht je de fraaiste stoomtreinplaatjes te schieten. Indien dit echter gepaard gaat met een lage luchtvochtigheid kan de stoomontwikkeling van de bergopwaarts zwoegende locomotief onverwachts tegenvallen.

Uitsluitend in de wintermaanden kan de laatste stoomtrein van de dag op de Brocken met een zonsondergang worden gecombineerd. En dan snel hierna de warme trein in en proosten met een “Schierker Feuerstein” op de geslaagde foto en vakantiedag. Oftewel Winter wonderland in optima forma – wie wil dit niet meemaken?

Sprookjesachtige foto’s zijn te maken als de dalen nog in de bewolking zitten en de top van de Brocken met stoomtrein daar bovenuit steekt in de zon. Het weer kan op de berg razendsnel veranderen, dus het fotograferen van de stoomtreinen is hier een echte uitdaging.

Tekst en foto’s (januari 2017): Paul van Baarle