Een fotospeurtocht door Ewolt Wolters

Amsterdam Rietlanden in 1946 en 2023

Een speurtocht naar aanleiding van een paar oude foto’s in het archief van de Stichting NVBS Rail­ver­zame­lingen. In de collectie buitenlandse spoorwegen troffen we twee foto’s aan van een paar Duitse stoomlocomotieven. Geen verdere gegevens bekend: plaats, datum, locomotief? Wie het weet mag het zeggen.

Nadere bestudering leverde een aparte vondst op: op een van de twee opnames was een tender van een NS 3700 te zien met camouflagestrepen. Dan gaat er een belletje rinkelen! Zijn het soms twee in Nederland gemaakte opnames van achtergebleven locomotieven van de Deutsche Reichsbahn? Op een van de foto’s is duidelijk het Duitse nummer 55 2203 te zien. Kijk, daar hebben we wat aan: die locomotief was onder nummer 4207 opgenomen in het NS-materieelpark. Erg bruikbaar is de 4207 niet, de tender mist de middenas.

Dan die andere foto. De locomotieven lijken achter elkaar op hetzelfde spoor te staan en de voorste is waarschijnlijk de DR 57 2725, bij ons bekend als NS 4813. Nog verder naar links staat zo te zien de NS 4815 (DR 57 2918), zonder tender.

In de collectie Spoorwegen Nederland is een vrijwel gelijke opname van de 4207 aanwezig. Vrijwel gelijk, maar de maker van de foto stond een paar meter verderop. Twee fotografen naast elkaar? Dat klinkt als een excursie. Een korte zoektocht levert inderdaad een NVBS-excursie naar Amsterdam op, op zondag 15 september 1946. De aankondiging staat in het septembernummer van het NVBS-Maandblad:

We lezen het verslag van deze tocht in het NVBS-Maandblad van October 1946:

Dan ga je verder zoeken. In het verenigingsarchief is een lijst met de namen van de deelnemers aanwezig. En er is een groepsfoto gemaakt. De deelnemers zijn de leden J. Esser, P.J. Visser, C.J.W. Gravendaal, A. Blokker, W.F. de Kruyff, P.E. Joosting, H. Schulz, C. Verkerk, L. Rutgers van Rozenburg, C. Bakkum, A.C. van Haeften, J.F. de Pesters, M. Bolten, R.A. Kroes. L. Derens, Ir. A.J.J. Bink, L.A. van Royen, J.H. Stork. G. Bak, H. Koens, J. Groot, E.K. Ebbenhout, J.J.C. Meys, T. Pouderoyen, G.A. Westerhof, K.C. Schonebaum, L. Post, N. Zeevenhooven, J.C. Hageman, K. Oudkerk, H. van Diggele, M. van Notten, J. Hanson, J.H. Schogt, R. de Hulln, F.A. Alsberg, Th. Beels, J. de Jongh, F. v.d. Gragt, R. Toepoel en O.K. Brahn. De leiding van de excursie was in de handen van C. Polderman en Dr. W.A.C. Wendelaar.

Voor de groepsfoto poseren de heren – maar ook dames – op en rond locomotief 4801, voordien DR 57 1134. De 4801 was gelijk aan de andere locomotieven, Baureihe 57 van de DR, maar had als enige 4800 een moderne kuiptender. De man met de stofjas, staande voor de locomotief, zal wel “den heer Van Vlist” zijn. De dames op de foto (een staat zelfs op de tender) zijn waarschijnlijk echt­genotes van de organiserende bestuursleden. Zo ging dat in die jaren! De man in militair uniform bij de rookkast zou A.D. de Pater kunnen zijn, volgens Remmo Statius Muller.

Loc 4801 op de Rietlanden. Beeldbank Het Utrechts Archief.

De hier afgebeelde locomotieven zijn in de loop van augustus 1947 teruggegaan naar Duitsland.

Op zoek naar de locatie

Op grond van het dak op de achtergrond vermoedden we eerst dat de foto wellicht in Hengelo was gemaakt, maar al snel bleek dat de locatie Amsterdam Rietlanden was. Bij bestudering lijkt het pand een woonhuis te zijn. Diverse dakkapellen en schoorstenen passen niet bij een loods. Maar waar in, rond, op de Rietlanden staan dan woningen? De Rietlanden, dat was een havengebied, geen woonwijk.

Na 1980 zijn alle sporen op de Rietlanden opgebroken en is er een woonwijk op de terreinen gebouwd. Voldoende reden om eens met StreetView te kijken. En ziedaar! Aan de Oostelijke Handelskade stond en staat een blok woningen dat alle sloop en nieuwbouw heeft overleefd: Oostelijke Handelskade 44-66. Aan alle kanten staat nieuwbouw, er tegenover is zelfs een Albert Heijn. Sterker nog, ongeveer op de plek waar de locomotieven stonden opgesteld ligt nu een tram­lijn.

Luchtfoto uit 1948. Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

In de beeldbank van het Amsterdamse Stadsarchief eens wat gezocht en, waarachtig, er bestaat een luchtfoto die drie dagen voor de excursie is gemaakt. “Ons” pand is te vinden op de linkerhelft van de foto en te herkennen aan de witgeschilderde raamkozijnen. Direct daarboven drie sporen met locomotieven, dan een soort zandpad, wat reizigersmaterieel. (De gele pijl wijst in de richting waarin de stoomlocomotieven zijn gefotografeerd. De groene lijn geeft ongeveer aan waar tegenwoordig een tramlijn loopt; het hele emplacement is verdwenen.)

Verder naar boven zien we de draaischijf en de ronde locomotievenloods van de Rietlanden plus de vloer van een nooit afgebouwde rechthoekige loods. Nog weer verder naar boven liggen de doorgaande sporen tussen Muiderpoort (links) en Centraal Station (rechts). Op het puntje van de Dijksgracht zien we witte rijtuigen met Rode Kruis-beschilderingen, verder staat de Dijksgracht vol met reizigers­materieel. Nog verder naar boven is het Werkspoor-complex zichtbaar.

Beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

Op de Amsterdamse beeldbank vond ik een foto met ons pand in een kale vlakte zonder sporen en met enige nieuwbouw, 35 jaar geleden gemaakt.

Nu nog eens ter plekke kijken. Het pand blijkt nog gewoon te bestaan, de dak­kapellen zijn vernieuwd maar zitten nog op dezelfde plaats, de schoorstenen zijn afgebroken. Aan alle kanten staat nieuwbouw. En er rijdt een tram achter de huizen langs. Lijn 7, halte C. van Eesterenlaan, brengt ons ongeveer op de plek waar de deelnemers aan de excursie stonden. Dat punt is nu een fietspad, het Rietlandpad. De buurt er omheen heet Sporenburg, met verderop straatnamen als Seinwachterstraat, Lampenistenstraat en Rangeerderstraat. Er is geen spoor meer te vinden van ex-DR-locomotieven.

Spreekt dergelijke speurwerk jou ook aan? SNR kan meta-dateerders gebruiken, leuk werk dat van achter je eigen pc kan worden gedaan. En zo uitgebreid als hier hoeft het echt niet.

Ewolt Wolters

Met veel dank aan: Rob Daale, Adriaan Pothuizen, Remmo Statius Muller en de redactie van NVBS Actueel.