Bezoek aan het Werkspoormuseum in Amsterdam

Werkspoor: de Amsterdamse jaren

Vorige maand schreven we over het Museum van Zuilen, dat onder andere aandacht besteedt aan de Werkspoorfabriek in Utrecht. Maar de geschiedenis van Werkspoor begon, en eindigde, op Oostenburg in Amsterdam. Nico Spilt bracht een bezoek.

Het Werkspoormuseum is ondergebracht in een gebouw dat stamt uit 1660. Het is gebouwd door de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), als onderdeel van de lijnbanen of touwslagerijen, waar de 500 meter lange scheepstouwen werden gemaakt.

De VOC was opgericht in 1602 en was aanvankelijk gevestigd in het centrum van Amsterdam. Rond 1660 verhuisden de activiteiten naar het schiereiland Oosten­burg. Hier werden schepen gereedgemaakt voor vertrek en werden de mee­­gebrachte goederen opgeslagen.

Een bijzondere bezoeker in 1698 was de Russische tsaar Peter de Grote, die hier een paar maanden doorbracht om zich te laten opleiden tot scheepstimmerman. Naar hem zijn de Czaar Peterstraat en de Czaar Peterbuurt vernoemd. (In Zaandam pronken ze graag met het Czaar Peterhuisje, maar het bevriende staatshoofd had het hier na een weekje al gezien.)

In 1795 ging de VOC failliet. Het grootste deel van het terrein lag daarna tien­­tallen jaren braak.

Van VOC naar Werkspoor

Op het voormalige VOC-terrein legde Paul van Vlissingen in 1827 met zijn compagnon Abraham Dudok van Heel de grondslag voor het latere Werkspoor. Ze begonnen met een reparatiewerkplaats voor stoomschepen, maar deze groeide al snel uit tot een grote machinefabriek. Zo werd veel geld verdiend met vacuüm­kookpannen voor de suikerindustrie. Het bedrijf was ook betrokken bij de bouw van de gemalen waarmee de Haarlemmermeer werd leeggepompt, zoals de Cruquius.

De fabriek heette voluit Koninklijke Fabriek van Stoom- en andere werktuigen Paul van Vlissingen & Dudok van Heel. In 1891 raakte het bedrijf in faillissement. Er vond een doorstart plaats onder de naam Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmateriaal. Als telegramadres werd Werkspoor gebruikt en in 1929 werd dat ook de officiële naam.

In 1843 werden de eerste stoomlocomotieven gebouwd. Werkspoor heeft vele jaren spoor- en trammaterieel geleverd aan bedrijven in Nederland, Nederlands-Indië en Argentinië. Ook werden er bussen en vrachtauto’s gemaakt, en in 1930 zelfs een vliegtuig voor de KLM.

Tussen 1897 en 1905 verrezen op het vroegere VOC-terrein vijf grote fabrieks­hallen. Deze zijn vernoemd naar de architect: A.L van Gendt. Deze heeft veel andere gebouwen in Amsterdam ontworpen, waaronder het Concert­gebouw.

In 1913 bouwde Werkspoor in Utrecht een tweede vestiging, waar onder andere locomotieven en treinstellen werden gebouwd. Zie het vorige artikel in NVBS Actueel.

Groei en ondergang

Vanaf 1910 ging Werkspoor zich bezighouden met de ontwikkeling van diesel­motoren voor de scheepvaart. Er werd veel samengewerkt met de Nederlandse Scheepsbouw Maatschappij (NSM). Die was ook op Oostenburg gevestigd maar verhuisde later naar Amsterdam-Noord, omdat de schepen te groot werden voor de werf. Op het door de NSM achtergelaten terrein bouwde Werkspoor twee grote hallen, zogeheten stelplaatsen, voor het assembleren en proefdraaien van scheepsdieselmotoren.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de bedrijven op Oostenburg geplunderd en vernield. Tijdens de wederopbouw kreeg Werkspoor veel opdrachten voor bruggen, hijskranen en spoorwegmaterieel.

In 1954 fuseerde Werkspoor met Stork. Het nieuwe bedrijf legde zich vooral toe op de productie van dieselmotoren voor treinen en schepen. In 1975 bouwde Stork-Werkspoor de grootste suikerfabriek ter wereld in Iran. In de jaren daarna ging het bergafwaarts met het concern. In 1995 verliet de laatste dieselmotor de fabriek. In 2010 was het afgelopen. Verschillende bedrijfsonderdelen werden of waren al verkocht aan andere ondernemingen.

De bedrijfsgebouwen op Oostenburg, de Van Gendthallen, zijn met sloop bedreigd geweest maar zullen een nieuwe bestemming krijgen. Op Oostenburg is ook het Werkspoormuseum gevestigd. Dat besteedt zowel aandacht aan de VOC-geschie­denis als aan de Werkspoorperiode. Hieronder foto’s van een aantal modellen in het museum.

Modellen

Treinen en trams

Motoren

Andere objecten

Werkspoormuseum

Het Werkspoormuseum is niet publiek toegankelijk. Het dient als ontvangst- en vergadercentrum; je kunt er dus ruimtes huren voor vergaderingen of recepties. Het gebouw deed vroeger dienst als ontvangstlocatie van Stork. Tegenwoordig is het eigendom van de laatste directeur van Stork, net als de museumcollectie.

Op de begane grond van het museum zijn schilderijen, meubels en andere voorwerpen geëxposeerd die betrekking hebben op de VOC-periode. Op de eerste verdieping ligt de nadruk op het industriële verleden van Werkspoor. Op de website van het museum is meer te lezen over het gebouw en de collectie. Op de website staat een film over het museum, maar die kun je ook hieronder bekijken.

In 2000 organiseerde de SNE een rondleiding door het museum, gevolgd door een bezoek aan enkele fabriekshallen die toen nog in gebruik waren. Lees het verslag door Geert Gorissen.

Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld): Nico Spilt

---

Nederlandse historie in Amsterdam

De documentaire “Werkspoormuseum – Nederlandse historie in Amsterdam” uit 2012 is gemaakt door Veasonic Audiovisuele Producties uit Zwolle. Presentatie: Hilde Cammel, conservator van het museum. Bron: www.werkspoormuseum.eu.

---