Waar spoorse en toeristische bezienswaardigheden samenkomen

Zomerse tips voor Berlijn

Peter de Winter bericht over de Stadtbahn, S-Bahn, U-Bahn, Straßenbahn en Nederlandse locomotieven in spooreldorado Berlijn.

De Duitse hoofdstad Berlijn is, zeker in de zomer, meer dan de moeite waard om te bezoeken. Het weer is dan aangenaam, en daarmee is het goed toeven in de vele parken, langs de Spree of bij een van de vele meren in de omgeving. Natuurlijk is er voor de liefhebber ook een plek op een fijn terras of in een ‘Biergarten’. In dit artikel belichten we een paar hoogtepunten van het spoor in Berlijn. De foto’s zijn gemaakt op 2–4 april 2025, tenzij anders vermeld.

Wie een railatlas van Berlijn openslaat (bijvoorbeeld OpenRailwayMap), raakt al snel duizelig van de vele railverbindingen. Berlijn kent maar liefst vier omvang­rijke railnetwerken: het nationale spoorwegnet, de S-Bahn, de U-Bahn en het tramnet. Met de boeken en tijdschriften die hierover zijn geschreven, kun je misschien geen hele kast vullen, maar toch op zijn minst een aantal planken.

In dit artikel beperken we ons tot een klein aantal spoorse ‘bezienswaardigheden’ die samen in een of enkele dagen en zonder al te veel moeite te bezoeken zijn. Dit maakt het artikel bij uitstek geschikt voor de doorreizende vakantieganger of voor wie ook nog tijd wil overhouden voor de vele andere bezienswaardigheden in Berlijn.

Berlin-Mitte

Iedereen die weleens in Berlijn is geweest, kent het stadsdeel Berlin-Mitte. Het is het kloppend hart van de stad. Alle bekende bezienswaardigheden zijn hier of in de directe omgeving te vinden: de Reichstag, het Museumsinsel, de beroemde televisietoren en Alexanderplatz, de Brandenburger Tor, Unter den Linden en Potsdamer Platz. Ook de meest interessante spoortrajecten liggen in en rond Berlin-Mitte, al moeten we de liefhebbers van goederentreinen teleurstellen: het doorgaande goederenverkeer rijdt met een wijde boog om Berlijn heen. Berlin-Mitte is de uitvalsbasis voor ons artikel.

Berliner Stadtbahn (onderdeel van het nationale spoorwegnet)

Berlijn werd vroeger de Stadt der Kopfbahnhöfe genoemd. Ooit telde het centrum van Berlijn maar liefst acht kopstations. Om doorgaande treinverbindingen mogelijk te maken en de in die tijd al drukke kopstations te ontlasten, werd rond de stad een ringlijn aangelegd. Daarnaast werd een tracé van elf kilometer dwars door de binnenstad, van west naar oost, aangelegd: de Berliner Stadtbahn. Omdat er in het dichtbevolkte stadscentrum weinig ruimte was voor een spoorlijn, werd een deel van de Berlijnse vestingwerken gedempt om plaats te maken voor deze lijn. Daardoor slingert het traject via vele krappe bogen door de stad. Een groot deel van het tracé loopt over een fraai viaduct met 731 gemetselde bogen.

De Berliner Stadtbahn is vanaf het begin viersporig aangelegd. Twee sporen worden nu gebruikt voor de S-Bahn. Over de andere twee sporen rijdt voor­namelijk langeafstandsverkeer (EC-, ICE-, IC- en Regional-Express-treinen).

In de periode van een verdeeld Berlijn (1945–1989) reden er op de Berliner Stadtbahn aanvankelijk geen, en later slechts een zeer beperkt aantal door­gaande langeafstands­treinen. In de tijd van de Berlijnse Muur (tussen 1961 en 1989) was er geen doorgaand S-Bahn-verkeer op de Stadtbahn. In die periode verwierf station Friedrichstraße, als grensstation tussen de gescheiden S-Bahn-lijnen in het westen en oosten en als vertrekpunt van de “Interzonenzüge” van Berlijn via de DDR naar West-Duitsland, zijn roemruchte status.

Hackescher Markt Eisenbahnbrücke an der Spree

De Stadtbahn kruist meerdere keren de rivier de Spree, die – net als de spoorlijn – van oost naar west door de stad stroomt. De brug bij station Hackescher Markt is zonder meer de fraaiste en biedt spoorwegliefhebbers een prachtig uitzicht op de treinen op de Stadtbahn, geflankeerd door de fraaie gebouwen van het Museumsinsel.

Voluit heet de brug Hackescher Markt Eisenbahnbrücke an der Spree. Vooral in de zomer is de omgeving een van de meest geliefde plekken voor bewoners en bezoekers van Berlijn om te vertoeven. Het nabijgelegen park leent zich uitstekend voor een picknick, terwijl de Berliner Dom, de talrijke musea en de gezellige terrassen rond Hackescher Markt zich op een steenworp afstand bevinden.

Berliner Hauptbahnhof

Na de eenwording van Duitsland (en van Berlijn) in 1989 kreeg de Berliner Stadtbahn opnieuw een belangrijke rol in het doorgaande treinverkeer. In de eerste jaren waren station Zoologischer Garten en station Ostbahnhof de belangrijkste knooppunten, tot aan 2006, toen Berlin Hauptbahnhof als nieuw station aan de Stadtbahn werd geopend. Tegelijkertijd werd de zogenoemde Nord-Süd-Verbindung in gebruik genomen, die de Stadtbahn hier haaks kruist. De Berliner Stadtbahn loopt op dit punt hoog over een viaduct, terwijl de Nord-Süd-Verbindung laag onder de stad door een tunnel voert. Roltrappen verbinden de niveaus via een tussenverdieping met onder andere winkels.

Nederlandse locomotieven in Berlijn

Wie had ooit gedacht Nederlandse locomotieven op de Berliner Stadtbahn te kunnen vastleggen? Zeker vóór de Duitse eenwording was dat een waanidee. Sinds december 2023 verzorgen NS-Vectrons echter de trekkracht op de volledige verbinding Amsterdam – Berlijn, waardoor deze locomotieven nu ook langs de oevers van de Spree te zien zijn. Dit zal echter niet lang meer duren.

De oude rijtuigen kampen met veel technische problemen, en de nood is hoog. Daarom zullen ICE-treinstellen van het type ICE 3neo tijdelijk de diensten tussen Amsterdam en Berlijn overnemen, in afwachting van nieuw materieel in de vorm van trek-duwtreinen van de Spaanse fabrikant Talgo: de ICE-L. De instroom van de ICE 3neo vindt stapsgewijs plaats vanaf deze zomer. Daarmee verliest het internationale treinverkeer opnieuw een klassiek getrokken treinserie.

Nu is er dus nog volop mogelijkheid om een klassieke Duitse Intercity-trein van Amsterdam naar Berlijn vast te leggen. De treinen van en naar Amsterdam rijden ieder twee uur en passeren in beide richtingen de Berliner Spree rond de even uren (dus ongeveer 10:00, 12:00 uur, etc.).

S-Bahn

De S-Bahn Berlin is een van de twee belangrijkste vormen van stadsvervoer in Berlijn, naast de U-Bahn (metro). In 1924 werd de term ‘S-Bahn’ (Stadt­schnellbahn) officieel ingevoerd. De Berlijnse S-Bahn is, samen met de S-Bahn Hamburg, de enige in Duitsland die met gelijkstroom via een derde rail wordt gevoed.

De S-Bahn wordt geëxploiteerd door S-Bahn Berlin GmbH, een dochter­onderneming van Deutsche Bahn. Het netwerk bestrijkt geheel Berlijn en delen van het omliggende Brandenburg. Het bestaat uit zestien lijnen met meer dan 160 stations en een totale lengte van circa 340 kilometer.

De drukste S-Bahn-trajecten zijn de Berliner Stadtbahn, de Nord-Süd-Verbindung en de Ringbahn (de ringlijn rond de oude stad). De S3, S5, S7 en S9 rijden over de fraaie Berliner Stadtbahn. Buiten het stadscentrum splitsen deze lijnen zich zowel naar het westen als het oosten in diverse richtingen.

Al 100 jaar hanteert het materieel op de S-Bahn het ‘Viertelzug-Prinzip’. Een ‘Viertelzug’ (kortweg ‘Viertel’) is de kleinste inzetbare eenheid op de Berlijnse S-Bahn en bestaat uit twee rijtuigen. Al naar gelang de drukte worden Halbzüge (2 Viertel), Drieviertelzüge en Vollzüge (4 Viertel) ingezet.

Op dit moment worden drie typen S-Bahn-materieel ingezet: de Baureihe 480, 481/482 en 483/484.

Berlin-Neukölln

Wie in Berlijn de charme van klassieke beveiliging wil ervaren, kan in Neukölln terecht, waar het goederenstation nog voorzien is van armseinen. Hier kunnen nieuwe S-Bahn-treinen van de Baureihe 483/484 naast deze oude vorm van beveiliging worden vastgelegd. Wat het goederenverkeer betreft, is hier weinig loos. Een ‘highlight’ is echter de zogenaamde ‘koffietrein’, die tussen de koffie­branderij van Jacobs in Neukölln en Seddin rijdt. De trein vertrekt doorgaans aan het einde van de middag en wordt regelmatig getrokken door een Oost-Duitse V100. Volgens bronnen zal de trein naar alle waarschijnlijkheid dit najaar verhuizen naar de Berliner Westhafen.

U-Bahn

De U-Bahn van Berlijn is het ondergrondse metrosysteem van de Duitse hoofd­stad en vormt samen met de S-Bahn de ruggengraat van het openbaar vervoer in de stad. Het huidige netwerk bestaat uit tien lijnen, heeft een lengte van ruim 148 kilometer en telt 175 stations.

‘Kleinprofil’ en ‘Großprofil’

Het Berlijnse metronetwerk bestaat uit twee volledig van elkaar gescheiden deelnetwerken. Op het ene netwerk rijden treinen met zogenaamd ‘Kleinprofil’ (kleinprofiel). Op het andere netwerk rijdt materieel met ‘Großprofil’ (groot­profiel).

Het Kleinprofil-net bestaat uit de lijnen U1 tot en met U4 en is het oudste deel van het Berlijnse metronet. Destijds richtte men zich op de afmetingen van trammaterieel en werden tunnels en viaducten gebouwd voor materieel van 2,30 tot 2,40 meter breed. Het Großprofil-netwerk bestaat uit de lijnen U5 tot en met U9. Dit zijn de lijnen die vanaf 1912 zijn gebouwd, waarbij werd gekozen voor breder materieel vanwege het – naar reizigersaantallen gemeten – grote succes van de U-Bahn. Het Groß­profil-materieel is 2,65 meter breed.

Het Kleinprofil-net

Het Kleinprofil-net is zeer de moeite waard, vooral het oudste gedeelte dat – door de ligging op viaducten – als ‘Hochbahn’ is uitgevoerd. Dit gedeelte is als donker­blauwe lijn terug te vinden op de eerste plattegrond van dit artikel. Ook een aantal onder­grondse stations uit de beginperiode is een bezoek meer dan waard.

Liefhebbers van oud metromaterieel kunnen in Berlijn (nog) hun hart ophalen, zowel op het Kleinprofil- als op het Großprofil-net. Op het Kleinprofil-net zijn vier materieeltypen actief: de Baureihen A3, G, HK en IK (opmerking: van de Baureihe IK zijn er subreeksen die ook op het Großprofil kunnen rijden).

Het oudste materieel stamt uit het einde van de jaren ’80 (Baureihe G) en het begin van de jaren ’90 (Baureihe A3). Dit materieel wordt met veel moeite aan de praat gehouden, omdat de levering van nieuwe Stadler-treinstellen vertraging oploopt door softwareproblemen. Dientengevolge kent het Kleinprofil-net op dit moment veel rituitval.

Van een duidelijk nieuwere generatie is het materieel van het type HK. Van de 24 stellen zijn er vier in 1999 door Adtranz gebouwd als type HK2000 (zoals destijds veel werd aangeduid met het magische getal 2000). De overige stellen stammen uit 2006 en 2007 en dragen de typebenaming HK06.

Het Großprofil-net

Van het Großprofil-net bedienen de lijnen U5, U6 en U8 het stadsdeel Berlin-Mitte. Het voert te ver om hier uitvoerig op de lijnen in te gaan. Noemenswaardig is het relatief nieuwe traject van lijn U5 tussen Hauptbahnhof en Alexanderplatz, met de fraai vormgegeven stations Bundestag (2009) en Museumsinsel (2021). Eveneens fraai, maar een stuk nostalgischer, is het station Friedrichstraße aan de U6 uit 1923.

Op het Großprofil-net zijn twee materieeltypen actief: Baureihe F en Baureihe H. De oudste nog in dienst zijnde metrostellen zijn treinen uit 1974 van de Baureihe F. Deze rijden deels op metrolijn U5. Steeds vaker wordt op deze lijn echter materieel van de Baureihe H ingezet. De nieuwere exemplaren van de Baureihe F (met draaistroomtechniek) rijden op de lijnen U6 en U7.

Ook hier geldt: deze oudjes worden met vereende krachten in bedrijf gehouden. Met smart wordt uitgekeken naar de aflevering van de serie J, bestaande uit 85 treinstellen.

Straßenbahn

In dit artikel wordt slechts kort ingegaan op het tramnet. Hoewel ook hier over smaak valt te twisten, is het tramnet van Berlijn tegenwoordig – met het verdwijnen van de oude Tatra-trams – niet het meest boeiende van Duitsland. De in Berlijn vertoevende tramliefhebber kan zich beter concentreren op de fraaie buitenlijnen vanuit Rahnsdorf naar Woltersdorf (lijn 87), vanuit Friedrichshagen via Schöneiche naar Rüdersdorf (lijn 88) of vanuit Strausberg (lijn 89).

Zoals wellicht bekend concentreert de exploitatie van tramlijnen zich in Berlijn vrijwel uitsluitend op het voormalige Oost-Berlijn. Vanaf 1995 is er ook weer een tramlijn in het westen, naar het nieuwe Hauptbahnhof.

Op het tramnet zijn momenteel twee tamelijk moderne materieeltypen te zien: lagevloertrams van AEG/Adtranz/Bombardier in een eenrichtings- en twee­richtings­uitvoering (GT6N) en Flexity-trams van Bombardier in lange en korte uitvoering. De nieuwe generatie Flexity’s van Alstom met de bijnaam Urbanliner komt deze zomer in dienst.

Wie na een lange dag moe in de benen is geworden, biedt de tram natuurlijk een uitgelezen mogelijkheid om op comfortabele wijze Berlijn bij nacht te aan­schou­wen.

Berlijn biedt veel op het gebied van railvervoer, zelfs als je je bezoek beperkt tot het directe centrum van de stad. Dit artikel geeft slechts een impressie. Met een reistijd van iets meer dan vijf uur vanuit Amersfoort naar Berlin is het zelfs mogelijk om dit binnen het tijdsbestek van een (lang) weekend te beleven. Kortom: zelfs voor de drukbezette hobbyist is dit spooreldorado een absolute aanrader.

---

Peter de Winter