Bezoek aan het Museum van Zuilen in Utrecht

Zuilen en de geschiedenis van Werkspoor

Het Museum van Zuilen houdt de her­in­ne­ring levend aan het verleden van deze wijk en de twee grote fabrieken die hier vroeger stonden: Werkspoor en Demka. Nico Spilt bracht een bezoek.

Zuilen was vroeger een zelfstandige gemeente. Later werd het een wijk van de stad Utrecht. De geschiedenis van Zuilen is nauw verbonden met de twee grote fabrieken die hier vroeger stonden: Werkspoor en Demka. Hier werkten duizen­den mensen, die bijna allemaal in Zuilen woonden.

Utrecht Zuilen met herinneringen aan Werkspoor. Bron: www.openstreetmap.org.

Het Museum van Zuilen was aanvankelijk ondergebracht in een winkel aan de Amsterdamsestraatweg. Initiatiefnemer was Wim van Scharenburg, eigenaar van Uurwerkboetiek Wim en Toos. Toen hij in 2009 met zijn winkel ging stoppen, bouwde hij deze om tot museum. Hierin toonde hij zijn grote collectie herinne­ringen aan de wijk Zuilen en aan Werkspoor en Demka.

Uurwerkboetiek Wim en Toos aan de Amsterdamsestraatweg in Utrecht, op 24 januari 2009. Nog enkele maanden kon je hier klokken en zilveren kandelaars kopen, maar de winkel was al gedeeltelijk ingericht als museum. In de etalage zit de laatste burgemeester van Zuilen, Norbuis, te lezen in een van de boeken over Werkspoor die Wim van Scharenburg heeft geschreven.

Eind 2019 sloot het museum, in afwachting van de verhuizing naar een nieuwe en ruimere locatie: de Werkspoorfabriek. Hier kunnen allerlei bedrijven ruimte huren. Ook voor het Museum van Zuilen was plaats, op een deel van de boven­verdieping.

De Werkspoorfabriek, 9 september 2022. Sik 335 is een van de tientallen locomotoren die Werkspoor heeft gebouwd. Ze heeft een hele tijd bij station Utrecht Zuilen gestaan, maar staat nu tegenover de ingang van het Museum van Zuilen. Het locnummer ontbreekt, in plaats daarvan zien we het wapen van de vroegere gemeente Zuilen.

Museumdirecteur Wim van Scharenburg.

De modelbaan met treinen en andere door Werkspoor gebouwde voertuigen en objecten. Bovenop de vitrine staat een model van de Euromast.

Centraal in het museum staat de grote modelbaan waarop zo’n beetje alle treinen en andere voertuigen zijn te zien die door Werkspoor zijn gebouwd. We her­kennen onder andere de Hondekop, de Diesel-3 en de motorwagen van de TEE, maar er staan ook rijen koelwagens en bollenwagens.

In vitrines zijn veel voorwerpen te zien die betrekking hebben op de wijk Zuilen en de fabrieken die hier hebben gestaan. Zo staan er werkstukken die gemaakt zijn door leerlingen van de bedrijfsschool van Werkspoor. Dit bedrijf leidde zijn eigen vakmensen op. Een groot deel van de collectie is aangedragen door buurt­bewoners en vroegere werknemers.

Werkspoor

Werkspoor heette voluit Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmaterieel. Het bedrijf stamt uit 1827 en was gevestigd in Amsterdam. Werkspoor bouwde stoomketels en machines, waaronder ook stoomlocomotieven. In 1913 verhuisde de fabricage van spoorwegmaterieel en staalconstructies naar Utrecht. In datzelfde jaar vestigde zich daar ook een staalfabriek (Demka).

In de hoogtijdagen werkten er bijna 6000 mensen bij Werkspoor. Die moesten in de buurt van de fabriek wonen en zo ontstond een grote woonwijk langs de Amsterdamsestraatweg. Zuilen was een zelfstandige gemeente, maar werd in 1954 een wijk van de stad Utrecht.

Werkspoormonument aan de Amsterdamsestraatweg. Dit is een restant van de verkeersbrug bij Zaltbommel. Deze brug, bekend van een gedicht van Nijhoff, is in de jaren dertig deels gebouwd door Werkspoor en gesloopt in 2008. Een kleindochter van de fotograaf laat op 4 januari 2016 zien hoe groot een klein stukje brug is.

Werkspoor bouwde treinen voor NS en voor buitenlandse maatschappijen. Ook werden er bruggen, sluisdeuren en bijzondere objecten gebouwd, zoals de radio­telescoop bij Dwingeloo en de Euromast in Rotterdam.

In het Museum van Zuilen staat een model van de Euromast. Dit is een van de opvallendste constructies waar Werkspoor bij betrokken is geweest. De Euromast dateert uit 1960 toen in Rotterdam de Floriade werd georganiseerd. Het grote restaurant is een staalconstructie die door Werkspoor op de begane grond werd gebouwd. Daarna werd het gevaarte honderd meter omhoog gevijzeld tot de top van de betonnen pilaar. Bekijk dit filmpje.

Dat Werkspoor voor deze klus werd gevraagd had alles te maken met de ervaring die het bedrijf had met het bouwen van bruggen en andere grote constructies. Met het verdwijnen van Werkspoor in 1972 raakte Nederland dus niet alleen een treinenbouwer kwijt.

De Euromast in 1961, een jaar na de bouw. Rechts een van de ventilatietorens van de Maastunnel. Foto: W. Spilt.

Radiosterrenwacht Dwingeloo, juli 1968. Deze radiotelescoop is in 1956 gebouwd door Werkspoor en Philips.

Demka

In 1913 vestigde zich een staalfabriek in Zuilen. De naam was Nederlandsche Staalfabrieken v/h J.M. de Muinck Keizer, vanaf 1921 kortweg Demka. Deze naam is afgeleid van de letters van de grote man achter deze fabriek: J.M. de Muinck Keizer (dMK). Het bedrijf was eerst gevestigd in Hoogezand, maar verhuisde naar Utrecht vanwege de betere aansluitingen op water en spoor. Buurman Werkspoor was de grootste afnemer van Demka.

In 1964 werd Demka overgenomen door Hoogovens. In 1966 werd vanwege de staalcrisis meer dan de helft van de 2000 werknemers ontslagen. In 1983 sloot het laatste onderdeel van Demka zijn deuren. Daarmee verdween ook een zeer vervuilende fabriek uit de stad.

De naam Demka leeft voort in de Demkabrug, een grote spoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal. Deze brug is in 1973 gebouwd ter vervanging van een veel kleinere spoorbrug. In 2002 werd er een tweede brug naast gebouwd: die kreeg de naam Werkspoorbrug. Over deze twee bruggen liggen de vier sporen waarover de treinen van en naar Amsterdam rijden. Je kunt als je wilt ook lopend of fietsend over de Demkabrug.

Muurkunst

Utrecht, 20 juli 2015. Een van de vier muurschilderingen die de herinnering aan Werkspoor levend houden.

In de Meidoornstraat en de Goudsbloemstraat zijn vier muurschilderingen aan­gebracht ter herinnering aan Werkspoor. Ze zijn gemaakt door Robert-Jan Brink, beter bekend als de Verfdokter. De muurschilderingen zijn een initiatief van buurtbewoners en konden worden aangebracht dankzij medewerking van de gemeente Utrecht en woningcorporatie Mitros. De Werkspoorfabriek stond overigens niet echt vlakbij deze straten, maar het gaat om het idee.

De muurschilderingen bevinden zich op loopafstand van station Zuilen, vlakbij het spoorviaduct over de Amsterdamsestraatweg. Als je op station Zuilen bent, bekijk dan ook de glazen panelen met illustraties die verwijzen naar Werkspoor. Deze zijn aangebracht op initiatief van het Museum van Zuilen.

Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld): Nico Spilt