Nog even dit…

Reacties van lezers, aanvullingen op eerdere artikelen, oproepen en leuke nieuwtjes. Dit zijn zaken die thuis­horen in “Nog even dit…”. Heb je ook iets te melden? Laat het ons weten!

Ons mailadres: nieuwsbrief@nvbs.com.

Uit het knipselarchief

De NVBS kent als dochter de Stichting NVBS Railverzamelingen (SNR). De stichting heeft als doel het bewaren van verzamelingen van foto’s, prent­brief­kaarten, documentatie, spoorbaantekeningen, dia’s, films en krantenknipsels van voornamelijk Nederland en haar voormalige koloniën. René Janson houdt zich bezig met de krantenknipsels tramwegen Nederland.

In deze aflevering duiken we in grote stappen in de geschiedenis van de Gemeente Tram Groningen (GTG). Daarvoor was onder Belgisch bewind een paardentram in deze stad geweest, totdat in 1910 na veel gesteggel in de gemeenteraad, de krant en op straat het gemeentebestuur de knoop doorhakte en de raad er uiteindelijk in meerderheid akkoord ging met de eigen exploitatie. Aanleiding was het in bedrijf stellen van een elektriciteitscentrale. Om deze zo rendabel mogelijk te maken was de aanleg van een elektrisch tramnet als grootafnemer een aantrekkelijke gedachte. Lees en bekijk de knipsels (pdf).

René Janson

Werkmaterieel in actie

Werkmaterieel bij spoor of tram wordt door sommige hobbyisten als minder boeiend beschouwd, maar we mogen gerust stellen dat geen enkel railbedrijf kan functioneren zonder een verscheidenheid aan werkmaterieel. Deze verscheiden­heid maakt het juist zo interessant, naast het materieel zelf. Dit bestaat enerzijds uit nieuw aangeschaft specialistisch materieel en anderzijds uit omgebouwde exemplaren van terzijde gestelde tramseries. Want we gaan ons hier beperken tot werkmaterieel bij de tram, in binnen- en buitenland. Maar snel eens gaan kijken naar enige van die onmisbare rijtuigen.

Foto: J. Bonthuis, 6 juli 1955.

In Aken rijdt een stadsmotorwagen, zo te zien niet omgebouwd tot werktram, met de zijlossers OK17 en OK22 door de Heinrichsallee. De zijlossers zijn gevuld met stadspuin, want tien jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog is nog niet al het puin opgeruimd. Dat heeft in heel Duitsland lang geduurd. Het ‘Wirtschaftswunder’ was nog niet begonnen. Helaas moet Aken het sinds 1974 zonder tram stellen. Zoals we hier zien, kan een werkwagen ook een aanhang­wagen zijn.

Foto: auteur, 24 maart 1967.

Wat ziet dit exemplaar er smetteloos uit, deze Rr3 van het gemeente­vervoer­bedrijf. De Enkaspons zal er wel overheen zijn gehaald. Niet in actie? Nog niet, die man daaronder moet eerst weg, dan pas kan deze railreiniger zijn lading lossen. De stortplaats bevindt zich op het terrein van de remise Havenstraat. Dat ook werkmaterieel een museumstatus kan krijgen, toont de Rr3 wel aan, want tegenwoordig is hij museumtram maar daarnaast ook nog gewoon in dienst als railreiniger bij het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem.

Nog smettelozer dan in Amsterdam staat de Rr3 hier bij de remise van de tram in het openluchtmuseum. Waarom de letters ‘ON’ omhoog geklapt zijn, is niet bekend. De Rr3 werd speciaal voor het reinigen van de rails in Duitsland gefabriceerd, samen met zijn broertje Rr2. In dienst gesteld in 1910 respectievelijk 1914.

Foto: auteur, 21 augustus 2024.

Meestal zijn railreinigers echter gebouwd uit oudere dienstrijtuigen, zoals dit voorbeeld uit Praag laat zien:

Foto: auteur, 2 juli 1964.

Aan de Vitězného února, bij het station van de Tsjechoslowaakse hoofdstad, doet de 4057 zijn plicht. In die tijd reden de oudere motorwagens nog met een trolleystang rond, zo ook deze 4057. Op het bord voorop staat (in het Tsjechisch) te lezen dat het hier om een werktram gaat. Trams van dit type reden ook in de gewone reizigersdienst nog rond; alleen het hoge nummer geeft aan dat het een werkwagen is (aansluitend werden de vierassige Tatra T1-trams in de 5000 genummerd).

Nu volgt een foto die niet gemaakt had mogen worden. Ik was heel toevallig ter plekke en kon in haast onderstaande prent maken van een tram in Tuen Mun – in de New Territories van Hongkong – voor de deur weer werd gesloten:

Foto: auteur, 3 november 2000.

We zien hier een tram die bij de haltes de geldlade ophaalt uit de kaartautomaat. Eén man blijft in het rijtuig zitten en houdt de administratie bij terwijl de tweede man de geldlades uit de kaartautomaat haalt en naar de tram brengt. Dat is overigens een normale diensttram van de serie 1001-1070 uit 1988, gefabriceerd dor het Australische Comeng, die hier – definitief of tijdelijk – is ingericht als werktram. Dichter bij huis zijn er ontelbare tramhaltes die voorzien zijn van een kaartautomaat, maar dit tafereel heb ik nooit ergens anders gezien. De bedrijven lopen er natuurlijk ook niet mee te koop. Of werken ze niet meer met contant geld bij ons?

De HTM beschikte sinds 1923 over een motormontagewagen met het nummer 3. Deze werd ingezet voor snoeiwerkzaamheden, onderhoud en aanleg van vrije trambanen en onderhoud van bovenleidingen. In 1960 kreeg de 3 met een revisie een dieselelektrische aandrijving en veranderde het nummer in H41. Slechts één medewerker kon goed met de H41 omgaan, een zekere Tinus (achternaam onbekend): sindsdien heeft de H41 de bijnaam ‘DieselTinus’ en werd immens populair bij personeel en hobbyisten. Het rijtuig is afkomstig uit de Duitse Faun-fabriek.

Foto: E.J. Bouwman, 8 april 1953.

HTM werktram 3 trekt zich niets aan van spanningsverschillen en is hier in Wassenaar aan het werk bij de halte Wildrust. Zo’n populair rijtuig moest natuurlijk voor de toekomst bewaard blijven en een museumstatus krijgen. Rondrijdend in zijn laatste outfit als H41 is DieselTinus bij vele gelegenheden te bewonderen, zoals hier tijdens het 150-jarige jubileum van de tram in Den Haag (en Nederland):

De H41, beter in de verf dan tijdens zijn werkzame periode, passeert hier het bevrijdingsmonument op het Plein 1813. Foto: auteur, 5 juli 2014.

U vraagt zich misschien af hoe nu de werkzaamheden aan bovenleiding et cetera worden uitgevoerd, nu de H41 museumtram is geworden. Daar is eenzelfde oplossing voor gevonden als vele andere bedrijven die met hetzelfde probleem te maken hadden: een mix-voertuig, geschikt voor op rails en op de weg:

Op het Statenplein te Den Haag, de opvolger van Diesel Tinus. Foto: auteur, 5 juli 2014.

In ons land zijn de winters tegenwoordig erg mild: ijs en sneeuw zijn zeldzaam geworden. In Noord-Amerika en Centraal-Europa is het wel anders: daar kennen ze nog ‘ouderwetse’ winters, waar de railbedrijven dan ook mee om moeten kunnen gaan. Sommige hebben speciale sneeuwveeg-motorwagens in hun bestand, maar andere, meest kleinere, monteren een veeginstallatie aan een dienstmotorwagen wat evengoed werkt.

Links: de sneeuwploeg van MBTA te Boston staat klaar (foto: auteur, 20 april 1990). Rechts: aan het eindpunt Jablonec van lijn 11 van DPML (Liberec) is voor de dienstmotorwagen een sneeuwschuiver geplaatst (foto: Jirka Hrbek, 10 februari 2013).

Veel vervoermaatschappijen hebben in hun remise een dieselvoertuig staan om materieel mee te verplaatsen van het ene spoor naar het andere of om gestrande trams naar de remise te brengen. Meestal zien deze ‘werktrams’ er onooglijk uit, maar soms valt het mee, zoals hier in Duisburg:

Foto: auteur, 1 september 2005.

De DVG 3001 sleept tram 1004 bij de remise Grünewald, in Duisburg dus. Deze DVG 3001 wordt nog door een persoon bestuurd, bij andere vervoerbedrijven geschiedt dit op afstand.

Werktrams die zijn voortgekomen uit normale diensttrams kunnen een respectabele leeftijd bereiken. De tweeassige motorwagen 258 van de HTM, gebouwd in 1919 bij HAWA in Duitsland, werd in 1965 verbouwd tot pekelwagen toen de HTM op alle lijnen PCC’s ging inzetten en de tweeassers overbodig werden. Het nieuwe nummer werd H13. Deze tram is erg oud geworden.

Foto:  Gralom, 20 augustus 1980.

Er is in 1980 nog maar weinig over van deze tram na 61 dienstjaren. Op de foto wordt zo te zien de bak van het onderstel gelicht; dit alles gebeurt op het terrein van de Rijswijkse remise ’s-Gravenmade, in augustus 1980. De bak werd vervolgens gesloopt en het onderstel wellicht opgeslagen als reserve voor museumtrams. Met het einde van deze pekelmotorwagen is er ook een einde gekomen aan dit artikeltje. Zijn de werktrams in al hun verscheidenheid toch wat interessanter geworden?

Ciril van Hattum

Kijktips

Waar zouden we zijn zonder de trein?

Het duurzame alternatief voor de auto en het vliegtuig heeft een imagoprobleem. Maarten en Vincent van Rossem nemen in de regio Utrecht de trein, ooit het symbool van de vooruitgang. Met leedwezen nemen ze kennis van het vernieuwde Utrechtse stationsgebied en leren ze een verrassende les: meer treinen op minder spoor.

Bekijk de uitzending van de Broeders Van Rossem (37 minuten).

Lees ook het interview met Maarten van Rossem in NVBS Actueel, april 2018.

Amsterdam Centraal 24/7

Vanaf 17 april 2025 zendt National Geographic de zesdelige serie Amsterdam Centraal 24/7 uit. Deze documentaire geeft een kijkje achter de schermen op het station waar dagelijks 200.000 reizigers aankomen en volgt verschillende medewerkers. Ook is er veel te zien over de geschiedenis van Amsterdam CS dat in 1868 werd ontworpen door architecten Pierre Cuypers en Dolf van Gendt. Ook aandacht voor de grootste verbouwing in de geschiedenis van het station. Eerste aflevering op donderdag 17 april 2025 om 21.30 uur op National Geographic.