Over verlaten Engelse emplacementen, Britse huisstijl, Zwitsers materieel en Montenegrijnse spoorwegen

In deze aflevering van Uit de winkel gelicht vier boeken die elk hun licht laten schijnen over de railhobby. Over de opkomst en ondergang van de Britse goederenemplacementen, over de ontwikkeling van de Britse spoorweghuisstijl, een handig boekje over Zwitsers materieel en de geschiedenis van de Montenegrijnse spoorwegen. Een viertal recensies met zo hier en daar een persoonlijk tintje.

From Gridiron to Grassland: The Rise and Fall of Britain’s Marshalling Yards

Door Michael Rhodes. 288 blz. 21,5 x 30 cm. 500 foto’s, 58 tekeningen en schema’s. Uitgave Platform 5 Publishing. Artikelnummer 0167-0035. Prijs € 36,50. Gratis thuisbezorgd bij bestelling in de NVBS-webwinkel.

Een rangeerterrein is een verzameling sporen om goederenwagens te sorteren. Het idee om zwaartekracht te gebruiken om de wagens te verdelen stamt uit 1869, toen dit werd toegepast in Shildon door de North Eastern Railway in Groot-Brittannië. De “klassieke” opzet van een rangeerterrein met aankomst-, sorteer- en vertreksporen werd waarschijnlijk voor het eerst in Frankrijk in St. Etienne gebruikt. De sorteersporen lagen onder een helling, zodat na aankomst geen locomotieven nodig waren, maar wel een heleboel rangeerders en remmers. Er waren nog geen op afstand te bedienen wissels en railremmen! Deze werkwijze werd ook in 1873 in Edge Hill bij Liverpool gebruikt door de London & North Western Railway. Een heuvel om de wagens te verdelen met zwaartekracht werd rond 1890 voor het eerst in Duitsland toegepast. Ook in de VS werd dit idee toen gebruikt.

In de jaren vijftig van de vorige eeuw verwachtte British Railways nog een grote groei in het goederenvervoer per spoor. In het Modernisation Plan werd daarom zwaar ingezet op de ontwikkelingen van grote, moderne rangeerterreinen. Vanaf 1955 werden meer dan vijftien terreinen aangelegd. In 1971 werd het laatste rangeerterrein Scunthorpe geopend. Al in de jaren zestig begon de achteruitgang van het goederenvervoer over het spoor als gevolg van de concurrentie van vrachtwagens op de nieuwe snelwegen. Vooral het vervoer van wagenladingen leed hieronder. Daardoor was steeds minder rangeerwerk nodig. In 1991 werd dit vervoer, toen Speedlink geheten, volledig afgeschaft. Het laatste Britse rangeerterrein sloot daarom in 1995. Gelukkig wordt er in andere landen, zoals Duitsland en de VS nog volop “geheuveld”.

Dit boek beschrijft ongeveer veertig Engelse rangeerterreinen met tekeningen en met veel kleuren- en zwart-witfoto’s, inclusief de recente overblijfselen, vaak niet meer dan enkele sporen met een onlogische ligging in een vervallen vlakte met grind en gras.

British Rail Designed 1948-97

Door David Lawrence. 272 blz. 22 x 29 cm. 550 illustraties. Uitgave Ian Allan. Artikelnummer 0165-0078. Prijs € 34,95. Gratis thuisbezorgd bij bestelling in de NVBS-webwinkel.

De Britse spoorwegen hadden in de jaren 1950-1970 een slecht imago: het was volgens de pers een “museum in vol bedrijf”. Toch heeft British Rail (BR) in één opzicht grote invloed gehad op spoorwegbedrijven in Europa. Want vanaf 1956 werd aandacht besteed aan “design”: de vormgeving, kleur en lettertypen die werden gebruikt op het materieel, in de architectuur en in publicaties. BR was daardoor in de jaren zestig het eerste Europese spoorwegbedrijf met een huisstijl. In de VS was de New Haven Railroad ze al voorgegaan, met fraaie kleurenschema’s, geïnspireerd door bekende Amerikaanse ontwerpers. Vanaf 1965 resulteerde de pogingen van BR om het imago te verbeteren in een tentoonstelling “The New Face of British Railways”, een handleiding voor de huisstijl (Corporate Identity Manual), het inkorten van de naam tot British Rail en het beroemde beeldmerk met de dubbele pijlen, ook wel de “arrows of indecision” genoemd (de pijlen van besluiteloosheid). De handleiding vond al snel gretig aftrek bij andere Europese spoorwegmaatschappijen. De Deense spoorwegen kopieerden veel, zoals het lettertype, en de NS liet zich door de dubbele pijlen inspireren bij het eigen logo. Het nieuwe kleurenschema van BR in blauw en grijs werd in het algemeen saai gevonden en vanaf de jaren tachtig ging men daarom op zoek naar andere kleuren en vormen. Dit resulteerde uiteindelijk in een ratjetoe van kleuren, die door de privatisering nog erger is geworden. Van goede moderne Britse stationsarchitectuur kwam overigens niet veel terecht: het nieuwe Euston-station in Londen was bijvoorbeeld een debacle. De dubbele pijlen hebben BR als spoorwegmaatschappij overleefd. Ze zijn nog altijd het symbool voor een station op Britse kaarten. Ze zijn nu een geregistreerd handelsmerk van het Britse ministerie voor transport.

Dit boek gaat over de vormgeving bij British Rail(ways) tussen nationalisatie (1948) en privatisering (1997). Het boek is geschreven door een auteur met een aantal boeken op zijn naam over vormgeving in samenhang met verkeer en vervoer en is geïllustreerd met veel afbeeldingen in kleur. Het lettertype is geïnspireerd door de eerdergenoemde Manual (lettertype Rail Alphabet) en er is duidelijk aandacht besteed aan de vormgeving van het boek. Het is daarom jammer dat de drukkwaliteit te wensen overlaat (“Printed in Bulgaria”). Daar hadden de ontwerpers van BR geen genoegen mee genomen!

Swiss Railway Motive Power

Door Martin Fisher. 96 blz. 21 x 21 cm. 120 kleurenfoto’s. Uitgave Swiss Express Publications. Artikelnummer 0164-0047. Prijs € 12,00.
Niet per post, alleen in de NVBS-Winkel in Amersfoort te verkrijgen.

Zwitserse spoorwegboeken zijn mooi en degelijk, maar daar hangt een prijskaartje aan. Dat was ook zo toen ik in 1970 voor het eerst in Zwitserland in Hünibach bij Thun op vakantie was en ik in de plaatselijke boekhandel moest kiezen tussen “Die elektrischen und Diesel-Triebfahrzeuge schweizerischer Eisenbahnen” en “Lokomotiven der Schweiz”. Het zakgeld liet niet toe dat ik allebei kocht. Het werd de eerstgenoemde titel, hoewel de BLS-locs die ik had gezien natuurlijk niet in dat boek stonden. Door hun omvang zijn dergelijke werken ook niet erg geschikt om op reis mee te nemen. Gebruikte exemplaren van beide titels zijn vaak verkrijgbaar in de tweedehands afdeling van de NVBS-Winkel.

Swiss Railway Motive Power is een uitgave van de Engelse Swiss Railways Society (1300 leden) en is wel mee te nemen als (hand)bagage. De SRS geeft diverse Engelstalige gidsen uit over Zwitserland. Met dit boekwerkje bent u helemaal op de hoogte van de ontwikkelingen op het gebied van locomotieven en treinstellen (normaal- en smalspoor). Dit is geen “nummerboek” voor de spotter, daarvoor heeft de NVBS-winkel artikelnummer 167-0031 “Swiss Railways 2016 Edition” (uitgave Platform 5), ook in het Engels natuurlijk. In de gids van de SRS staan kleurenfoto’s van de belangrijkste typen, inclusief de vele variaties van de FLIRT-treinstellen. Het is vooral een leesboekje, dat u enthousiast zal maken over de grote verscheidenheid aan materieel die in dit prachtige spoorland nog altijd is te vinden.

The Railways of Montenegro

Door Keith Chester. 232 blz. 22 x 30 cm. 222 z/w en 64 kleurenfoto’s. Uitgave Stenvalls. Artikelnummer 0097-0424. Prijs € 39,95. Gratis thuisbezorgd bij bestelling in de NVBS-webwinkel.

De spoorweg van Bar aan de Adriatische Zee naar Virpazar aan de rand van het Skadarsko-meer in Montenegro is een anachronisme. Dit was de eerste spoorlijn in Montenegro, gebouwd door de Italianen en voorzien van smalspoor (750 mm). Het was een bergspoorweg met scherpe bogen en steile hellingen in een prachtig landschap. Maar de lijn lijkt geen zinnig doel te hebben en er moest altijd geld bij. De spoorlijn was klaar in 1908, maar werd pas in 1927 officieel in gebruik genomen. Nadat in 1959 een nieuwe normaalspoorlijn naar Bar was geopend, werd de smalspoorlijn in 1960 gesloten. Achtergrond van de lijn was de bittere internationale strijd om een doorgaande spoorverbinding van de Adriatische Zee naar de Donau, de zogenaamde Trans-Balkan Spoorweg, te maken. De grote tegenstellingen in de Balkan zouden uiteindelijk leiden tot de Eerste Wereldoorlog. Pas toen in 1976 de spoorweg van Belgrado naar Bar werd geopend, werd het doel van de spoorlijn door de Balkan bereikt.

Dit boek met ruim 300 illustraties, 25 tekeningen en vier kaarten gaat uitgebreid in op de geschiedenis van de spoorwegen in Montenegro met inbegrip van de andere smalspoorlijnen (600 mm, 750 mm), de normaalspoorlijnen en de industrielijnen.

Leo de Jong