Bijzondere spoorwegarcheologie langs de Rupel (België)

De Rupelstreek

Frits van Buren maakte een wandeling door de Rupelstreek, op zoek naar tunnels en andere overblijfselen uit de tijd van de steenbakkerijen in dat gebied.

De Rupel is een 12 km korte zijrivier van de Schelde die ter hoogte van Rumst ontstaat door de samenvloeiing van de Nete en de Dijle. De Rupel mondt tegen­over Rupelmonde in de Schelde uit en is bevaarbaar voor schepen tot 2000 ton. Ze gaf haar naam aan de Rupelstreek, het gebied rond Boom op de rechter­oever van de Rupel.

De ligging van Boom tussen Antwerpen en Mechelen (links) en detailkaart van de Rupelstreek (rechts). Bron: Google Maps.

Aan de noordoever van de Rupel is een zogenaamde kleicuesta aanwezig. Een cuesta is een asymmetrische berg of heuvel: de helling naar de ene zijde toe is steiler dan de helling 180 graden daarop. Een cuesta ontstaat doordat de gesteentelagen parallel aan de bedding anders eroderen dan die loodrecht daarop.

De zogenaamde Boomse klei komt daar aan de oppervlakte. Daardoor ont­wik­kel­de zich een omvangrijke baksteenindustrie. De mogelijkheid van transport over water via de Rupel droeg daar in belangrijke mate aan bij. Nu is daar nog slechts één actieve steenbakkerij van over.

Deze steenbakkerijen beschikten in veel gevallen over een eigen spoorwegnet. Om onder andere wegen te kunnen kruisen werden kleine tunnels gebouwd. Veel van deze tunnels bestaan nog en worden in een aantal gevallen zelfs gerestau­reerd om doorgangen voor onder andere fietsers en wandelaars te maken. Ten oosten van Boom is het oude kleiputtengebied gebied getransformeerd in het Provinciaal Recreatiedomein De Schorre.

Om dit gebied en in het bijzonder deze tunnels te voet te verkennen heeft Toerisme Rupelstreek een wandeling van 20 km ontworpen. Daar is ook op diverse manieren een uitgebreide beschrijving met de naam “Steenbakkers­tunnels Herontdekt” van deze wandeling te verkrijgen. Op deze kaart zijn de tunnels met een blauw boogje aangegeven.

De wandeling van de brochure “Steenbakkerstunnels Herontdekt”.

Een vertrekpunt is het Provinciaal Recreatiedomein Ter Schorre met goede parkeermogelijkheden. Hier zijn een paar tunnels te vinden, maar ook andere overblijfselen uit de tijd van de steenbakkerijen.

Het Provinciaal Recreatiedomein Ter Schorre op 07.11.2021.

Overblijfselen uit de tijd van de kleiwinning op 07.11.2021. Links: een graaf­machine – rechts: de helling van steenbakkerij Anvereeth.

Op de helling van steenbakkerij Anvereeth werden wagons van de kleiputten naar de eerste verdieping van de machinehal getrokken. Daar werd de klei in een vermaler gestort om deze bruikbaar te maken om er bakstenen mee te vormen.

Tunnels op het Provinciaal Recreatiedomein op 07.11.2021.

Ook onder de spoorlijn Boom-Antwerpen bevinden zich drie tunnels. Twee daar­van zijn hieronder afgebeeld.

Tunnels onder de spoorlijn Boom-Antwerpen op 18.11.2021.

De vrij toegankelijke gerestaureerde site van steenbakkerij Frateur in Noeveren ten westen van Boom is de enige plaats waar nog redelijk veel spoorwegmaterieel en rails aanwezig zijn.

De gerestaureerde site van steenbakkerij Frateur op 18.11.2021. Boven links: overzicht van het fabrieksterrein – rechts boven de tunnel van de steenbakkerij Frateur en onder: de ringoven.

Tenslotte staat er in Niel op een klein stukje spoor nog een locomotiefje met twee wagens.

Het in Niel opgestelde materieel en de fabrieksplaat van de locomotief op 18.11.2021.

Frits van Buren