Nog even dit…

Reacties van lezers, aanvullingen op eerdere artikelen, oproepen en leuke nieuwtjes. Dit zijn zaken die thuis­horen in “Nog even dit…”. Heb je ook iets te melden? Laat het ons weten!

Ons mailadres: nieuwsbrief@nvbs.com.

Buys Ballot en het dopplereffect

De muurschildering “Prof. Buys Ballot onderzoekt het dopplereffect” is in Utrecht te zien bij de spoorwegovergang in de Burgemeester Reigerstraat, vlakbij het Spoorwegmuseum. Het werk is in 2019 gemaakt door kunstenaarscollectief De Strakke Hand, dat in Utrecht al meer muurschilderingen heeft gemaakt.

Buys Ballot is de grondlegger van de meteorologie. In 1854 richtte hij het KNMI op. Dat werd gevestigd in Sonnen­borgh, de huidige Sterrewacht in Utrecht, en verhuisde later naar De Bilt.

In 1845 deed Buys Ballot een experiment gebaseerd op een beschrijving van de Oostenrijkse natuurkundige Doppler. Die schreef dat beweging invloed heeft op de toonhoogte van geluid, maar Buys Ballot geloofde dat niet. Hij liet een trein rijden tussen Utrecht en Maarssen en zette daar enkele hoornblazers op. Zelf stond hij als toehoorder langs de spoorbaan. Het experiment toonde aan dat het doppler­effect wel degelijk bestaat.

De trein en de omgeving zullen er trouwens heel anders uit hebben gezien dan op de muurschildering. De bij het experiment gebruikte locomotief was van de NRS: een 1A1-machine die in 1843 door Sharp en Roberts was gebouwd. Op de muur­schildering zien we echter een Crampton-locomotief uit pakweg 1860 die nooit in Nederland heeft gereden. En tussen Utrecht en Maarssen lag in 1843 nog geen dubbelspoor. Maar het gaat hier natuurlijk om het leuke plaatje.

Het experiment van Buys Ballot is onlangs opnieuw uitgevoerd in het programma Jekels Jacht. Wetenschapsjournalist Diederik Jekel regelde een stoomtrein bij de ZLSM en liet daarop een trompetspeler meerijden. En inderdaad: het doppler­effect bestaat nog steeds. Dit programma kun je terugzien via NPO Start.

Nico Spilt

Topotijdreis is vernieuwd

Topotijdreis.nl, de website waar alle Nederlandse topografische kaarten van de afgelopen twee eeuwen zijn te vinden, is vernieuwd.

Met de desktopversie is het nu mogelijk om twee kaarten van verschillende jaren naast elkaar in beeld te hebben. Heel handig voor het spoorzoeken! Ver­plaats­ingen en in- en uitzoomen gaan synchroon zodat je altijd toen met thans of kaarten van twee willekeurige jaren met elkaar kunt vergelijken. Ook het zoeken op bijvoorbeeld woonplaats is nu gemakkelijker geworden.

Sinds enige tijd zijn luchtfoto’s aan de site toegevoegd, maar naar de luchtfoto uit 1822 zul je vergeefs zoeken. Pas na 1920 werd er voor de kartering van lucht­fotografie gebruik gemaakt. De foto’s in topotijdreis zijn beschikbaar vanaf 2006.

Topotijdreis.nl met de topografische kaart van Gouda uit 1935 en 1992. De lokaalspoorlijn van Gouda naar Schoonhoven heeft alle veranderingen niet overleefd. Bron: Kadaster.

En kijk ook eens in de BAG-viewer

Het Maliebaanstation in Utrecht, nu onder­deel van het spoorwegmuseum, staat met bouwjaar 1874 in de BAG geregistreerd. Bron: Kadaster.

Een andere minder bekende site die spoorwegvorsers ten dienste kan staan is de BAG-viewer. BAG staat voor Basisregistratie Adressen en Gebouwen, een gegevens­verzameling van basisgegevens van vrijwel alle gebouwen in Nederland die door gemeenten wordt op­gebouwd en door het Kadaster wordt beheerd en ontsloten.

Zo kun je vaststellen of een gebouw als woning of als kantoor in gebruik is en wat de gebruiks­oppervlakte is. Heel handig is dat ook het bouwjaar van een pand wordt geregistreerd. Het gaat dan om het jaar waarin de oor­spron­ke­lijke bebouwing gereed is gekomen, dus aanbouwen tellen niet mee.

Je kunt ook zoeken op bouwjaar of op bouwperiode en zo in één oogopslag zien of en welke panden met de aanleg van een spoorlijn zijn opgetrokken of juist na het verdwijnen van een spoorlijn zijn verrezen. Ontdek je een fout, dan kun je met een terugmelding aangeven wat er verbeterd zou moeten worden. Het is dan wel zaak om ‘bewijsmateriaal’ mee te sturen.

Ronald Bokhove

Rij mee met Rail Away

Voor elke aflevering van Rail Away wordt vele uren gefilmd. De mooiste beelden belanden uiteindelijk in de tv-uitzending, maar veel beelden blijven tot nog toe ongebruikt. Speciaal voor de liefhebbers van cabineritten plaatst Rail Away deze beelden nu op YouTube.

Een aflevering die zich hier bijzonder voor leent is de treinreis over de Bernina-pas in Zwitserland, die begin 2021 werd uitgezonden. De voor deze aflevering gefilmde cabinerit (een uur en drie kwartier!) is nu te zien op het YouTube-kanaal van RailAway: www.youtube.com/railawaytv. Klik op Playlists en kies dan Cabviews.

Lees ook Op reis met Rail Away in NVBS Actueel, december 2016.

Elektrificatie van de Gooilijn

In het artikel Mastenarcheologie in het vorige nummer schreef Jan Tromp dat de elektrificatie van de Gooilijn in 1942 gereed kwam. Hij doelde daarbij op de spoorlijn Hilversum – Utrecht. De eigenlijke Gooilijn is echter de spoorlijn Amsterdam – Hilversum – Amersfoort. Beide lijnen zijn onderdeel van de Ooster­spoorweg: de lijn Amsterdam – Apeldoorn – Zutphen, geopend in 1874. De elektrificatie van de Gooilijn kwam in 1946 gereed.

Hilversum, 31 mei 1946. De eerste elektrische trein van Amersfoort naar Amster­dam. De feesttrein is getooid met de stadswapens van Amersfoort en Amsterdam. Foto gemaakt door N. Spilt, rangeerder te Hilversum. Collectie: Nico Spilt.

Lees meer over de elektrificatie in ‘t Gooi.