Nieuwe boeken en dvd’s

Recent verschenen boeken en andere publicaties uit het rijke aanbod van onze verenigings­winkel.

Blokkendozen op het spoor

Het roemruchte materieel ’24 van NS

Door Carel van Gestel. 176 blz. 21 x 28 cm. 380 foto’s. 24 tekeningen. Uitgever: Wbooks. Artikelnummer 014-0391. Prijs: € 39,95.

Dit boek verschijnt binnenkort. De uitgever schrijft:

Begin jaren twintig van de vorige eeuw werd besloten een deel van het Nederlandse spoorwegnet te elektri­ficeren. Exploitatie met elektrische treinen was economisch gezien veel aantrekkelijker dan het gebruik van stoomtreinen, zo was gebleken met elektrische tractie op de Hofpleinlijn tussen Rotterdam en Scheveningen.

Tussen 1924 en 1932 werden door de Nederlandse Spoorwegen 259 rijtuigen voor de elektrische dienst in gebruik genomen, waarvan de helft bestond uit zogenoemde motorrijtuigen. Deze stalen rijtuigen, aangeduid als Materieel ’24, bestonden uit tien verschillende types en konden tot bijna elke gewenste samenstelling gecombineerd worden. Vanwege het robuuste, vierkante uiterlijk kregen deze treinen de naam blokkendozen. Tot op de dag van vandaag een begrip bij de spoorwegliefhebber.

Blokkendozen op het spoor neemt de lezer mee door de boeiende geschiedenis van dit roemruchte materieel. Een lange geschiedenis, want na het einde van de blokkendozen als treinstellen in de reizigersdienst kregen deze rijtuigen functies van uiteenlopende aard, variërend van motorpost- tot museumrijtuig. Ook aan die periode, die tot de dag van vandaag doorloopt, wordt veel aandacht besteed. Van de vele schitterende foto’s in dit boek, waarvan een groot deel afkomstig is uit de nalatenschap van N.J. van Wijck Jurriaanse, zijn talrijke nog niet eerder gepubli­ceerd. Materieeltekeningen en overzichten maken Blokkendozen op het spoor compleet.

Bestellen via de webshop (gratis verzending)

Het is de tram, die tot ons kwam

Een halve eeuw aan het spoor tussen Steenwijk en Oosterwolde

Door Lourens Looijenga. 213 blz. 30 x 22 cm. 469 foto’s. 3 kaarten. Eigen uitgave. Artikelnummer: 027-0004. Prijs: € 29,95.

Hoofdstukken: Het isolement van plattelandsdorpen wordt doorbroken. De plannen voor de tramlijn worden uit­gewerkt. Het ongeduld groeit in Noordwolde. Eerst een tramlijn van Oosterwolde naar Gorredijk. De lijn van Steenwijk naar Makkinga. De aanleg van de lijn begint. Op 18 mei 1914 start de dienstregeling. Tram moet zorgen voor eco­nomische ommekeer. De Eerste Wereldoorlog: een streep door de rekening. Olbeberkoop heeft de tram gemist. Door de tram gegrepen. Winter legt tramverkeer stil. De opmars van de auto­bussen. Voortbestaan wordt rond 1930 bedreigd. Tweede Wereldoorlog maakt tram weer belangrijk. Komst invasie­locomotieven sluit stoomtijdperk af. Het einde van het personen­vervoer. Steenwijk ziet vooral voordelen in opheffen tram­lijn. Het doek valt in 1962. Geen spoor meer te bekennen?

De beheerder van de winkel schrijft: “Een eerste indruk, zonder de tekst gelezen te hebben: het boek ziet er zeer verzorgd uit. Er staan meer dan 450 foto’s in, in groot en klein formaat. Veel kaartjes verduidelijken de situaties van vroeger. Om het nog beeldender te maken heeft de schrijver een flinke hoe­veel­heid huidige situaties gefotografeerd, zodat de liefhebbers van “toen en nu” ook voldoende aan hun trekken komen.”

Zie ook de bespreking in de bibliotheekrubriek van deze maand.

Bestellen via de webshop.

L’annuaire de Pouey de 1933

Toutes les lignes & les gares de France en cartes

Door Clive Lamming. 187 blz. 21 x 28 cm. 88 kaarten. Uitg. LR Presse. Artikelnummer: 145-0051. Prijs: € 35,00.

Liefhebbers van spoorwegatlassen wachten al jaren tevergeefs op het zuidelijke, tweede deel van de Schweers + Wall-atlas van Frankrijk. Het noordelijke deel besprak ik in januari 2016 in Op de Rails. Jarenlang moest je het dus doen met bij­voor­beeld de oude “Geographie” van Lartilleux of met de kaarten van het IGN (L’Institut national de l’information géographique et forestière) en/of de SNCF.

Frankrijk heeft een lange traditie van geografische beschrijvingen. Qua cartografie staat het land hoog aan­geschreven. De Michelin- en IGN-kaarten waren en zijn beroemd. Jammer genoeg is het oude handwerk van de tekenaar vervangen door digitale verwerking en daarmee hebben de kaarten aan ambachtelijke kwaliteit verloren.

Sinds vorig jaar is Frankrijk ineens een paar “historische” atlassen rijker. Neem je het letterlijk dan is er slechts één een echt “historische” atlas. De “Pouey” betreft een geannoteerde facsimile-uitgave van de kaarten van Pouey uit het begin van de dertiger jaren. Eenvoudige kaarten – ieder departement zijn eigen kaart – eigenlijk bedoeld als hulpmiddel bij het berekenen van de beste/goedkoopste transportwegen, dat was in die tijd de core business van het bedrijf Pouey.

Clive Lamming schreef een introductie over de herkomst en bedoeling van de kaarten en daarnaast bij iedere kaart een toelichting vanuit het hedendaagse perspectief. De kracht van deze atlas ligt in de handzaamheid: 89 kaarten met alle gewone spoorlijnen en veel lokaalspoorlijnen, departements­gewijze met daarbij een aanduiding van de verschillende maatschappijen (de SNCF ontstond pas in 1938).

Er zijn ook minpuntjes: om de namen van de kleinste stations te lezen heb ik zo nu en dan een stevige leesbril nodig. Het is soms ook even zoeken: er is geen register. Toch pak ik de “Pouey” graag om even snel de spoorse samenhang te zien. Het eenvoudige kaartbeeld maakt de wereld overzichtelijk en één kaart per département werkt goed. Neem de “Pouey” mee op vakantie en je kunt een verlaten station – die zijn er veel in Frankrijk – aan zijn verdwenen spoorlijn plaatsen. Kom je een tot fietspad omgetoverde voormalige spoorlijn tegen – die zijn er meer en meer – dan kun je dat fietspad in zijn spoorse samenhang terug­vinden.

Marc Schmitz

Bestellen via de webshop (gratis verzending)

Atlas Historique des chemins de fer français. Tome 2.

Bretagne, Centre – Val de Loire, Hauts-de-France, Ile-de-France, Normandie, Pays de la Loire

Door Ludovic Claudel. 400 blz. 24 x 33 cm. 34 kleurenfoto’s. 88 kaarten. Uitg. La Vie du Rail. Artikelnummer: 048-0418. Prijs: € 49,00.

De “Atlas Historique” is juist een heel moderne atlas en naast “atlas” in de traditionele betekenis ook een Franse tegenhanger van onze “Sluijter”. De Atlas Historique geeft namelijk ook allerlei details over eerdere concessies, opening en (eventuele) sluiting van de lijn of lijndelen. Net als de “Pouey” is ook hier de basiseenheid het departement, alleen worden de departementen hier per regio behandeld zodat je niet volgens het alfabet nogal willekeurig door het land (en de drie delen) heen moet springen om een grensoverschrijdende lijn te volgen.

Interessant is dat de kaarten verraden dat er blijkbaar op de achtergrond een samenhangende, grotere digitale kaart werd gebruikt. Die kaart houdt kennelijk niet direct bij de Franse grens op. Het is voorstelbaar dat er nog eens een deel met de grensstreken uitkomt en/of een deel dat uitgebreider inzoomt op andere gebieden met een dichter spoorwegnet, zoals mijnbouw- en industriegebieden en stedelijke agglomeraties.

Hoopgevend was dat La Vie du Rail voor de drie delen een rappe, ambitieuze planning had. Dat ze deze planning niet helemaal gehaald hebben kan ik ze vergeven, vooral omdat men commentaar op de kaarten zoals die in deel één gepresenteerd werden in deel twee heeft verwerkt. Je ziet niet vaak dat een uitgever zo snel en adequaat op commentaar reageert.

Wat was er dan mis? In deel één hebben de kaarten geen schaalaanduiding en zijn de kaarten op “maat” gemaakt aan de hand van de paginagrootte. Omdat de departementen geen standaardmaat hebben is de schaal per departement anders; deze willekeur wordt nog eens versterkt doordat sommige grotere departementen in noord en zuid zijn opgedeeld en zo opeens een gedetailleerdere schaal kregen. Plaatsnamen en kaartsymbolen zijn meegeschaald en dat maakt de kaarten soms moeilijk leesbaar. De standaardlegenda en de kaart vragen dus soms ook om een mentale vertaalslag. In deel twee zijn deze gebreken verholpen en heeft men bovendien ook een iets duidelijker kleurenpalet gebruikt. Waar ik nog op hoop is een addendum-uitgave met de kaarten van deel één met deze verbeteringen.

De eerste aanblik van deze “Atlas Historique” is passend: degelijk en saai. Het gaat om de inhoud. Die inhoud is zo hier en daar verlucht met een fraaie kleurenfoto die je direct doet verlangen naar een (tijd)reisje langs het Franse spoor. Erg prettig is het register met stationsnamen. Je hoeft dus niet via een Michelin-atlas of Google te zoeken naar het hoe en waar je op de kaart moet zoeken.

Het is onvermijdelijk in dit soort overzichtswerken: er zit zo hier en daar een klein foutje in. Wie zoekt zal fouten vinden, ik vond er een paar en er zijn er vast en zeker meer. Wil je bij boeken als deze wachten op een foutloze editie dan kun je wachten tot Saint Glinglin (of zijn Nederlandse evenknie Sint Juttemis). Overigens hoop ik stiekem dat Schweers + Wall gebruikmakend van de nieuwe Atlas Historique nog met een Frankreich Süd/France Sud zal komen.

Marc Schmitz

Bestellen via de webshop (gratis verzending)

Ook verkrijgbaar: Atlas historique des chemins de fer français. Tome 1

Mit der Straβenbahn durch das alte Wuppertal. Band 1.

Door Wolfgang R. Reimann, Axel Ladleif en Jörg Rudat. 168 blz. 24 x 22 cm. 245 zw/w-foto’s, 86 kleurenfoto’s. 13 kaarten. Uitgever: DGEG. Artikelnummer: 094-2009. Prijs: € 34,80.

Heeft u op 1 oktober 2022 in NVBS Centraal de presentatie van Michael Doucet gezien over zijn boek Streetcars and the shifting geographies of Toronto? Dan weet u dat tramfotografen, soms onbewust, ook de veranderingen van de stedelijke omgeving vastleggen. Zeker als foto’s door de jaren heen op ongeveer dezelfde plek worden genomen.

De stad Wuppertal is uniek vanwege de Schwebebahn, maar voor 30 mei 1987 beschikte men ook over stadstrams en bovendien op twee verschillende spoor­wijdten: normaalspoor en meterspoor. Het fotoboek van de DGEG over de tram in het oude Wuppertal in de periode 1947-1987 maakt duidelijk wat Michael en Brian Doucet bedoelen met hun boek over Toronto. Weliswaar staan er meestal niet foto’s op exact dezelfde plek naast elkaar, maar de stadsontwikkelingen in Wuppertal zijn door dit indrukwekkende album goed te volgen.

We zien de stad in 1947 nog met grote gaten en ruïnes als gevolg van WO II. Vijftien jaar later zijn de gaten grotendeels gevuld met typisch moderne wederopbouwarchitectuur, waarmee de nu ouderwetse trams sterk contrasteren. Weer vijftien later is Wuppertal een autostad geworden. De foto’s op bladzijden 52-53 van Döppersberg en de verbinding naar de Wupperstraβe zeggen genoeg. Een ruime tweebaansweg met eind jaren 50 nog weinig verkeer, maar Wuppertal is er klaar voor. Links op dezelfde pagina overheersen de auto’s en verkeers­lichten al. De voetgangers staan verloren tussen alle infrastructuur.

Op de volgende pagina’s komen de gevolgen voor de stad verder in beeld. Opgebroken straten, tracé’s die worden verlegd en de “Lieber Fuβgänger” die in rijm wordt meegedeeld dat hij of zij binnenkort veilig onder de grond de drukke straat kan vermijden. Alleen de Schwebebahn trekt zich niets aan van alle wijzigingen. Verderop in het boek zien we hoe de trams nog even standhouden terwijl wordt gewerkt aan de Autobahn A46. Voor de inmiddels gelede tram is nog ruimte in het klaverblad.

Een prachtig fotoboek, niet alleen voor de nostalgische liefhebbers van Duitse trams (en auto’s!) die kunnen genieten van oude trams in kleur en zwart-wit in het stadsbeeld, maar voor iedereen die is geïnteresseerd in stads­ontwikkeling en de Duitse wederopbouw. Dit eerste boek belicht het stadsdeel Elberfeld van Wuppertal. Er komt nog een tweede deel over stadsdeel Barmen en mogelijk een derde deel over de ‘buitenlijnen’.

Bestellen via de webshop (gratis verzending)

Locomotives of the Great Southern & Western Railway

Door Jeremy Clements, Michael McMahon en Alan O‘Rourke. 284 blz. 22 x 29 cm. 198 zw/w-foto’s. 117 tekeningen. 2 kaarten. Veel tabellen. Uitgever: Collon Publishing. Artikelnummer: 164-0253. Prijs: € 44,90.

De Great Southern & Western Railway (GSWR) was Ierland’s grootste spoorwegmaatschappij en moet niet worden verward met de Engelse GSWR, Glasgow & South Western Railway. De hoofdlijn verbindt Dublin met Cork en is aangelegd tussen 1844 en 1849.

Zoals de naam al zegt, bedient de GSWR het zuidwesten van Ierland met één uitloper in noordelijk richting naar Sligo. In 1925 werd het bedrijf overgenomen door de Great Southern Railway, min of meer de nationale spoorwegmaatschappij van de Ierse Vrijstaat na de onafhankelijkheid van het VK in 1921. Deze maatschappij ging in 1945 op in de CIE, Coras Iompair Eireann, en werd in 1950 echt genationaliseerd. Ierland was in 1949 een republiek geworden, nadat het in 1937 al de band met het Gemenebest had verbroken.

De GSWR hanteerde oorspronkelijk geen klasse-indeling van hun locs en er werd veel vernummerd. Later werden er diverse indelingen bedacht door de ingenieurs van het bedrijf. Het boek hanteert daarom een extra indeling die is bedacht door R.N. Clements (familie van de eerste auteur?), maar daarvoor werden Romeinse cijfers gebruikt. Omdat deze niet meer bij iedereen bekend zijn, voegen de auteurs er gewone getallen bij, zodat de volledige aanduiding van een serie bijvoorbeeld wordt: XXXV [35] Class 101. Of dat nu handig is?

Na twee inleidende paragrafen over de nummering, volgen eerst hoofdstukken met de historie van het bedrijf, ontwerp en constructie, de werkplaats en locomotieffabrieken. Daarna worden achtereenvolgens de locomotieven behandeld voor personentreinen, goederentreinen en de tenderlocs. Er zijn twee hoofdstukken voor overgenomen locomotieven, waarbij voor de belangrijkste overname, de Waterford, Limerick & Western Railway, een eigen hoofdstuk is gereserveerd. Na beschrijving van de tenders en de gevolgen van de fusie van 1925 volgen nog vijf appendices. Zo ontstaat in 284 bladzijden een volledige beschrijving van de stoomlocomotieven van dit relatief onbekende Ierse spoor­weg­bedrijf.

Bestellen via de webshop (gratis verzending)

Schienenkrane der Eisenbahnen

Herkules und Goliath im Einsatz

Dvd. Duur: 59 minuten. Uitgave: Eisenbahn Kurier. Artikelnummer: 459-4251. Prijs: € 19,80.

Het had niet veel gescheeld of (haven)kranen waren mijn hobby geworden in plaats van treinen. In mijn geboortestad Haarlem waren maar liefst twee fabrieken die ze bouwden: Conrad-Stork en Figee. Vlak naast elkaar en de producten waren goed te zien vanaf de overkant van het Spaarne en op fietsafstand van mijn huis. Bovendien kende mijn vader iemand bij Figee. Dat resulteerde in een bezoek aan de fabriek en een fraaie catalogus van de producten. De voorbeelden werden nagebouwd in Meccano, later zelfs elektrisch aangedreven en uitgebreid op hefkracht getest. Veel van die havenkranen reden weliswaar op rails of werden gebruikt voor het verladen van goederen van spoor naar schepen, maar spoorwegkranen bouwden deze fabrieken niet.

Deze dvd begint met een algemene introductie over kranen en het spoor. Daarin zijn onder andere ook haven­kranen te zien. Tussen historische beelden door krijgen we drie klussen met spoorwegkranen te zien door wat tegenwoordig DB Netz Notfalltechnik heet. De eerste klus is een ‘makkie’. Twee dienstwagens moeten in Berlin Grünewald weer op de rails worden gezet. Met de KRC 1200 Multitasker-kraan van marktleider Kirow uit Leipzig is het zo gedaan. De kraanmachinist ligt er gemakkelijk bij en bedient de Multitasker bij wijze van spreken met zijn pink.

De tweede klus is een ontspoorde Regionalzug tussen Basel en Waldshut. Het eerste ontspoorde rijtuig wordt met een hydraulisch apparaat, een zogenaamd Deutschlandgerät op het spoor gezet. Maar voor de ontspoorde dieselloc BR 218 is een kraan nodig. Het is een 55 tons dieselkraan van Krupp-Ardelt uit de jaren 70 waarvan DB er zeven had. Maar deze kraan kan de loc niet tillen! Slechts één kant wordt daarom iets opgehesen en dan met kettingen zijdelings verplaatst totdat de loc boven het spoor hangt. Daarna een stukje laten zakken en klaar! Nou ja, het is allemaal centimeterwerk; in werkelijkheid zal het wel even duren.

De laatste klus is ook de meest interessante. Bij deze klus zijn twee Kirow-telescoopkranen nodig, de grote KRC 1200 en een kleiner model. Het betreft een in 2021 bij Dreileben tijdens een transport ontspoord Nederlands ICNG-treinstel. Hierbij wordt een trucje toegepast dat met een oude spoorwegkraan nooit mogelijk was geweest. De hydraulische giek wordt langzaam uitgeschoven om het treinstel weer op het spoor te krijgen. Dat is trouwens best lastig vanwege de Jacobsdraaistellen van de ICNG. Desondanks is de klus in een dag geklaard. De ontspoorde dieselloc lag buiten het spoor in de wei maar dat karwei komt niet in beeld. NS heeft geen spoorwegkranen meer en bij een ontsporing van een ICNG kunnen we dus rekenen op dagenlange versperringen. Beelden van de klus in Dreileben.

Tussendoor is er aandacht voor verrijdbare kranen die werden gebruikt bij het kolenladen van stoomlocs. De kranen zijn vaak afkomstig uit de DDR. Ze werden nog in de jaren 90 voor dit doel gebruikt, maar werden niet erg goed onder­houden, zodat de meeste inmiddels de weg van het oud ijzer zijn gegaan. Ze zijn te zien in Neuenmarkt-Wirsberg, het Beierse Spoorwegmuseum, in de voormalige DDR en in Polen. Leuker vind ik de stoomkranen van Ardelt. We zien twee stuks (hefvermogen 25 ton) bij het verplaatsen van een stalen hulpbrug, in kleur maar zonder geluid. In zwart-wit zien we een grote Ardelt-stoomkraan op rol­bokken die een stoomloc BR 52 optilt.

Ook de dieselkranen van Krupp komen langs, veel sterker, afhankelijk van het type met een hefvermogen van 100-150 ton, indrukwekkend maar minder aansprekend. In Gelsenkirchen bij het afscheid van de stoomlocs tilt een Krupp-kraan een stoomloc BR 044 op. Deze wordt daarna gedraaid en weer op het spoor gezet. Een draaischijf is toch makkelijker!

Alles met elkaar een wat rommelige dvd die in vergelijking met het hieronder genoemde boek over spoorwegkranen veel minder stoomkranen bevat en meer over de hedendaagse modellen van Kirow.

Bestellen via de webshop

Leo de Jong, met bijdragen van Marc Schmitz en Karel Hoorn