Veel reacties op zoekplaatjes van juni

door Oege Kleijne

De in het juninummer gevraagde informatie over foto’s van onder meer een Luxemburgs motorrijtuig, een “bak” van een Utrechtse tram en een goederenwagen van de Limburgsche Tramweg-Maatschappij hebben nogal wat lezers aan het schrijven gebracht. Ook nog onopgeloste vragen uit vorige “Zoekplaatjes” konden worden beantwoord. De vragen rond de locatie van het Utrechtse tramrijtuig en de coupérijtuigen “ergens in Nederland” leverden helaas geen reacties op.

Gronings tramrijtuig

De foto van een “bak” van het tramrijtuig in Groningen die in gebruik was als schuur, zoals gepubliceerd in het meinummer van NVBS Actueel, leverde reacties op van Frans Kristensen en Jan Zuidema. De laatstgenoemde schrijft: ‘Als geboren en getogen “stadjer” kon ik de foto van het voormalig elektrisch motorrijtuig (emr.) 7 van de Gemeentetram Groningen (GTG) niet thuisbrengen. Ik heb daarom contact opgenomen met mijn goede tramvriend en mede-NVBS’er Frans Kristensen; ook hij kon het antwoord niet geven. Op zijn initiatief zijn wij daarom naar het gemeentearchief in Groningen gegaan en hebben daar onze vraag voorgelegd. En zie daar: binnen 24 uur ontvingen wij bericht omtrent de locatie. De foto is genomen in de Piet Heinstraat in Groningen (deze straat is gelegen tussen het spoor van Groningen naar Leeuwarden/Roodeschool/Delfzijl en de Peizerweg). De lage huizen welke men op de foto achter de tram ziet, zijn heden ten dage nog aanwezig; de rest van de straat niet meer. Nu de foto is genomen in 1953, is niet juist hetgeen J. Mulder in zijn boek “Tram en bus rond de Martini” op pagina 222 schrijft, namelijk dat emr. 7 in 1949 is gesloopt.’ Frans Kristensen vult aan: ‘De tram staat niet in een tuin, zoals in de toelichting bij het ”zoekplaatje” staat. De situatie is wel enigszins veranderd, maar waar de GTG 7 staat is nu – en was toen – een plantsoentje. De Piet Heinstraat eindigde daar in een lus, die om dat plantsoentje heen lag. Huizen stonden alleen aan de noordkant; de zuidkant lag daarvoor te dicht bij de spoorbaan (zie hieronder). De tram staat kennelijk in het gras achter in het plantsoentje. Kennelijk werd dat stukje destijds gebruikt als opslagplaats van een of ander soort, gezien de buizen, metalen roosters e.d. die bij de tram liggen (…)

De voormalige motorwagen 7 van de Gemeentetram Groningen in de Piet Heinstraat in Groningen op 26 december 1953 in gebruik als opslagplaats.
Foto: J.A. Bonthuis, collectie NVBS-Railverzamelingen. Dankzij Frans Kristensen, Jan Zuidema en het Groninger Archief kon deze plaats waar dit rijtuig is gefotografeerd nader aangeduid worden.

Ik ken deze straat zelf van eind jaren zeventig, maar ben er sindsdien nooit meer geweest. Ik wilde mijn geheugen gaan opfrissen en ben de situatie gaan fotograferen. Op de foto ziet u dezelfde huizen als op het “zoekplaatje”. Hoog groen in de voortuintjes, bomen in blad en het aanbrengen van een ander model dakkapel op de tweede rij meest linkse huizen (alle andere dakkapellen zijn gelijk gebleven) maken herkenning niet onmogelijk, maar wel wat lastig

Dezelfde Piet Heinstraat vanuit een ander perspectief gefotografeerd op 28 juli 2017. De huizen zijn nog enigszins te herkennen. Foto: Frans Kristensen.

Daaraan draagt ook bij dat de foto onder een andere hoek is genomen dan door Bonthuis. De plek waar hij in 1953 stond, ligt nu midden in een dichte bosschage. Een foto vanaf dat punt zal nu weinig meer opleveren dan gebladerte, takken en stammen. Ik moest dus elders gaan staan. De spoorlijnen naar Leeuwarden en Delfzijl liggen vlakbij het punt waar Bonthuis stond. Nu zijn die spoorlijnen niet meer te zien. Maar het lijkt erop dat dit in 1953 nog anders was. Bonthuis stond bij het fotograferen met zijn rug naar genoemde sporen (tegen de afrastering aan?), met het stationsterrein van de Drachtster tram aan de overkant. Waarschijnlijk kon hij het spoor makkelijk zien. Nu is het vele groen een, psychologisch zowel als fysiek, ondoordringbare barrière tussen bewoners en spoorbaan. Jan Zuidema noemde het al in zijn mail: de Piet Heinstraat is in de jaren zeventig grotendeels verdwenen en ten offer gevallen aan de uitbreiding van de Niemeyer-tabaksfabriek. Alleen dit laatste, laagste stukje is nu nog over.’

Optocht in Scheveningen

Ook uit het meinummer, de optocht op Koninginnedag, op 31 augustus 1946, van de Disharmonie in Den Haag met een mooi onderbouwde oplossing. Emile Bruggeman heeft onderzoek gedaan en komt tot de volgende bevindingen: ‘De foto is gemaakt in de Stevinstraat vlakbij de hoek met de Nieuwe Parklaan. De optocht loopt in de richting van het “dorp” Scheveningen. Als je goed kijkt, zie je op de achtergrond een stukje van een Ombouwer van lijn 9 of 14 op de Nieuwe Parklaan, tevens wat verder is op de achtergrond het torentje van Hotel Royal (later Huize Royal) te zien. Dit gebouw is in 1977 gesloopt. Het stond op de hoek van de Badhuisweg en de Stevinstraat. Ik ben zeker van dit punt; ik heb vanaf mijn geboorte in 1947 tot in 1973 hier vlakbij in de Leuvense straat gewoond.’

De optocht in de Stevinstraat in Scheveningen. Aanvullend onderzoek en kennis van de straten brachten Emile Bruggeman tot die conclusie, waarmee het raadsel rond deze foto van J.A. Bonthuis opgelost werd.

Goederenwagen van de Limburgsche Tramweg-Maatschappij (LTM)

Ook reacties van kenners kwamen binnen met een antwoord op de vraag: waar deze foto was genomen. Ton Dijkers laat weten: ‘Op bedoelde foto is de LTM-wagen gevuld met de bak van een CLS-wagen met losse hekken. Die laatste moet een van de CLS 301 – 305 zijn die in 1924 geschikt werden gemaakt voor doorgaand vervoer over de normaalspoorlijnen van de LTM. Voor het overzetten van de bak op een normaalspoorwagen was te Roermond een hijsinstallatie gebouwd. Zie hiervoor mijn boek De Goederenwagens van de Nederlandse Tramwegen, blz. 151, 152 en 156. Het lijkt mij dat de foto te Roermond kan zijn gemaakt. Misschien zijn de huizen op de achtergrond via een andere foto uit die plaats te herkennen.’

De bewuste goederenwagen waarvan de locatie niet duidelijk was.
Foto: Baron d’Aulnis de Bourouill, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

Roermonder Bart van ’t Grunewold schrijft: ‘Ik meende het al direct aan de huizen te herkennen: volgens mij is de foto uit 1931 van de LTM-goederenwagen 7003 gemaakt. De huizenrij op de achtergrond herken ik namelijk als het einde van de rij aan de Venloseweg. Zie Streetview van Google. De huizen zijn de laatste van de Venloseweg. Vroeger lag hier een overweg in de spoorlijnen naar Venlo en Weert. Het verlengde van de Venloseweg over de overweg richting Swalmen heette (en heet) Broekhin (Broekhin Zuid en Broekhin Noord). De Venloseweg gaat nu – sinds al weer ergens in de jaren dertig – met een viaduct over de sporen. De LTM reed parallel aan het spoor naar een loods waar nu de papierfabriek van Roermond ligt. Dat is zo’n 500 meter verder. Dat spoor lijkt achter het spoortje te liggen waar de goederenwagen op staat. De fotograaf lijkt in het spoor uit Weert te staan. Dat kon in 1931 nog gewoon. Ook Marius Hekker – inwoner van Roermond – reageerde met ongeveer de gelijke strekking: het is aan de Venloseweg in Roermond! Een uitgebreide reactie kreeg de redactie van Sjef Janssen, medeauteur van het standaardwerk Trams in Midden- en Zuid-limburg, waarbij hij direct de opnamedatum ter discussie stelt. ‘De foto is op 22 juli 1933 genomen in Roermond op het emplacement van de LTM. Op de achtergrond staan huizen aan de Venloseweg; ongeveer ter hoogte van het begin van het huidige viaduct over de spoorlijn Roermond – Weert.’

Ook het raadsel rond de foto NEG146-105 in de Beeldbank van de Stichting NVBS-Railverzamelingen van loc 23 van dezelfde fotograaf met onbekende locatie kon meteen worden opgelost. Ook deze foto is in Roermond genomen en ook hier kon een gevel aan de Venloseweg als herkenningspunt worden gehanteerd.

‘Het was even spitten maar op basis van de volgende informatie ben ik tot deze uitspraak gekomen:

• In de fotocollectie Tramwegen Nederland van de Stichting NVBS-Railverzamelingen komt deze foto ook analoog voor, hier echter met opnamedatum 22 juli 1933. Voor (doorleefde) excursiegangers is dat een bekende datum want de – toen nog – jonge NVBS organiseerde op 22 en 23 juli van dat jaar een tweedaagse excursie naar de LTM in Limburg. Baron d’Aulnis de Bourouill heeft aan die excursie deelgenomen.
• Uit het verslag van die excursie (maandblad augustus 1933) wordt duidelijk dat op zaterdag 22 juli alleen Roermond bezocht werd en Maastricht of Gulpen kan dan als gezochte locatie worden uitgesloten. Maar helemaal sluitend was deze redenering nog niet.
• Vandaag was ik in Roermond en ben naar de Venloseweg gegaan en voilà: het pand rechts achter onze goederenwagen 7003 is nog duidelijk herkenbaar aanwezig…’

Het ultieme bewijs: de gevel van het gebouw aan de Venloseweg in Roermond. Foto: Sjef Janssen.

Conclusie: de foto is op 22 juli 1933 op een spoor langs de Venloseweg in Roermond genomen.

Luxemburgs motorrijtuig in?

Ook reacties op de foto van het Luxemburgse motorrijtuig. Marc Schmitz: ‘De vraag naar het wanneer van de Z121 is tamelijk makkelijk. Gezien de tekst “ergens in de jaren vijftig” en gezien het feit dat de Z121 in de loop van 1951 wegens motorschade terzijde werd gezet, is er slechts een erg smal tijdluik over: 1950 of 1951 (er zijn jammer genoeg weinig jaargetijdenaanwijzingen). Zie o.a.: Federmeyer, Ed, 1984. Eisenbahnen in Luxemburg. EK-Verlag, Freiburg. ISBN 3 88255 400 2 en Federmeyer, Ed, 2012. Eisenbahnen in Luxemburg. Band 3. Wolfgang Herdam Fotoverlag: Gernrode. ISBN 978 3 933178 27 5. De Z121 reed voornamelijk op de “Attertlinie”, dat wil zeggen Pettingen (=Pétange) – Steinfort – Ettelbrück, en ook Pettingen (=Pétange) – Rodingen (=Rodange) – Athus.
Die Attertlinie is overigens tegenwoordig grotendeels een fietspad! De plek is determineerbaar aan de gebouwen op de achtergrond: in Federmeyer Band 3 staat wat bladzijden vóór de Z121 een foto van een “De Dietrich” bij het station van Pettingen (=Pétange) en de combinatie van goederenloods en puntdakje lijkt goed te passen (het puntdakje gaf mij al een zeker “déjà vu”).’ Ook Edwin Spanbroek denkt dat de foto op het station van Pétange is genomen. ‘De rijtuigen staan dan op een kopspoor aan de oostzijde. De toren van het station heeft geen dakkapellen meer, maar op oude foto’s zijn ze nog aanwezig. Waar de rijtuigen en goederenwagens staan is nu een parkeerplaats’.

Jan Voerman fotografeerde dieselmotorrijtuig Z 121 van de Luxemburgse spoorwegmaatschappij CFL ergens in 1950 of 1951 en wel in Pétange.

Ton Stevenhagen komt eveneens op Pétange: ‘De Z121 reed vast op de zogenaamde Attert-lijn van Pétange naar Ettelbrück. Dit betrof ongeveer drie treinparen per dag. Tijdstip? Gedurende het jaar 1951 is de motorwagen buiten dienst gesteld met motorschade, daarna verbouwd en niet meer in deze vorm (als motorwagen reizigersvervoer) op de baan gekomen. Als de heer Voerman in de jaren vijftig deze foto heeft gemaakt is dat dus 1950 of 1951 geweest. Er was een NVBS-excursie naar Luxemburg gepland voor 1950, deze is echter niet doorgegaan. Had de heer Voerman daar voorwerk voor gedaan? In ieder geval heeft ook Bonthuis op 7 september 1950 een bezoek aan de Attertlijn gebracht en heeft daarbij de Z121 onder meer in Ettelbrück gefotografeerd. Dat was gezien het regenachtige weer bij Bonthuis duidelijk op een andere dag geweest (zie foto’s NVBS beeldbank). In 1953 is de NVBS-reis wel doorgegaan, volgens de foto’s van Bonthuis reed op de Attert-lijn toen al een Uerdinger railbus.’
Ton verwijst naar de website Rail.lu, waarop onder het kopje “Garen” (stations) ook een deel met veel historische foto’s is gewijd aan het station Pétange. Op dezelfde website is ook een beschrijving te vinden van de geschiedenis van de lijn van Pétange naar Ettelbrück. Conclusie: de foto is in 1950 of 1951 genomen in Pétange/Pettingen.