Interessant treinverkeer in een prachtige omgeving

Zomervakantie in de Allgäu

Als we straks weer kunnen reizen, dan heeft volgens Peter de Winter de Allgäubahn in Beieren veel te bieden voor de vakantievierende treinliefhebber.

“We zullen in deze tijd van de coronacrisis met elkaar moeten zoeken naar het nieuwe normaal in de anderhalvemetersamenleving”; zo is nu het parool. Het is op dit moment moeilijk aan te geven wat er deze zomer wél en niet kan. Per vliegtuig reizen naar drukke steden, ver weg, lijkt echter minder kansrijk dan het per auto of trein reizen naar bestemmingen waar alle ruimte is en niet al te ver weg liggen.

Als de hotels weer open zijn en grensoverschrijdend reizen per auto of trein normaal mogelijk is, is een reisje naar de Allgäu van harte aan te bevelen. De Bayerische Allgäubahn (kortweg: Allgäubahn) heeft veel te bieden voor een vakantievierende treinliefhebber: een prachtige omgeving, interessant trein­verkeer, goede hotels en een regionale keuken die goed op orde is.

Om het artikel overzichtelijk te houden is hier de focus gelegd op een van de fraaiste delen van de spoorlijn: de omgeving van Oberstaufen. Oberstaufen ligt tussen Immenstadt en Lindau. Voor spoorliefhebbers die wandelend of fietsend de Allgäubahn willen verkennen is het hier een eldorado. Voor de foto-hobbyisten is het hier helemaal moeilijk kiezen; er is een keuze uit vele tientallen fraaie fotomotieven.

Verder is Oberstaufen voor de toerist erg aantrekkelijk. Het kent een keur aan hotels, restaurants en leuke winkels. In de directe omgeving is er een ‘Somer­rodelbahn’, zijn er kabelbanen naar de diverse bergtoppen (waaronder de Hochgratbahn) en is er Miniwelt-Oberstaufen, een fraaie miniatuur-modelbaan op 300 m².

Dieselen met Eurocity’s

De meest attractieve treinen op de Allgäubahn zijn de Eurocity-treinen tussen München en Zürich. Sommige van deze treinen rijden zelfs door naar Basel. Omdat de Allgäubahn niet geëlektrificeerd is, wordt hier nog ouderwets gedieseld en zijn de treinen hier klassiek ‘locgetrokken’.

Een goede reden om een bezoek te brengen aan de Allgäubahn is dat de doorgaande Eurocity-treinen vanaf december 2020 hier zijn verdwenen. Vanwege elektrificatiewerkzaamheden op het parallele traject München – Memmingen – Lindau worden de Eurocity-treinen twee jaar lang via de Allgäubahn omgeleid. Wanneer de elektrificatiewerkzaamheden voltooid zijn, zullen de Eurocitytreinen tussen München en Zwitserland weer via de normale route gaan rijden. Ook het rijden met locgetrokken treinen is dan voorbij.

Het traject van de Allgäubahn is weinig rechtstreeks. Dit komt doordat bij de aanleg van de spoorlijn om het grondgebied van het toenmalige Koninkrijk Württemberg heen gereden moest worden. Omdat het Beierse gedeelte van de Bodensee slechts over een smalle corridor te bereiken is (zie de eerste kaart hierboven), zag men zich genoodzaakt om de spoorlijn door het bergachtige Oberallgäu te leiden. De spoorlijn kent hier dan ook vele snelheidsbeperkende bochten. Vandaar dat sinds de jaren 90 vrijwel alle Eurocity’s via de 20 minuten snellere verbinding München – Memmingen – Lindau rijden, maar in 2019 en 2020 dus even niet.

Een goed begin van de dag

Spoorwegliefhebbers zouden de dag goed kunnen beginnen met een fraaie wandeling vanuit Oberstaufen naar het buurtschap Zell. Zell ligt op een afstand van drie kilometer van Oberstaufen en ligt middenin een ‘Bilderbuchlandschaft’ zoals de Duitsers dit zo fraai kunnen aanduiden. In de buurt van de spoorlijn liggen hier prachtige landweggetjes waar nauwelijks een auto te bekennen is. Tijdens een bezoek aan Zell moet men overigens niet vergeten om St. Bartholomeus Kapelle te bezoeken; de kapel kent drie altaren die geschaard kunnen worden onder meesterwerken uit de gotiek.

Voor de foto-hobbyist is er in de ochtend de mogelijkheid om in korte tijd een aantal treinen op mooie locaties en ‘goed voor de zon’ vast te leggen. De navolgende drie foto’s met bijschriften geven – net als de andere foto’s in dit artikel – aanvullende informatie die vooral nuttig kan zijn voor de lezers die af en toe een trein op de foto willen zetten.

Naast de Deutsche Bahn biedt ook de vervoerder ‘Die Länderbahn GmbH’ haar diensten op de Allgäubahn aan. Sinds 2007 wordt in opdracht van de Freistaat Bayern onder de naam ALEX het vervoer verzorgd tussen onder andere München – Lindau / Oberstdorf. Vanuit München vertrekt iedere twee uur een trein met zes rijtuigen richting Immenstadt. Daar splitst de trein zich in twee gelijke delen; een gedeelte voor Oberstdorf en een gedeelte voor Lindau. Overigens verdwijnen de ALEX-treinen eveneens per december 2020 van de Allgäubahn, vanwege het beëindigen van de concessieperiode.

De rijtuigen van de ALEX-treinen zijn tweedehands; ze zijn overgenomen van onder andere de Deutsche Bahn. In veel van deze rijtuigen kunnen passagiers nog ouderwets uit de ramen hangen. Evenals de Eurocity-treinen van de Deutsche Bahn, worden ALEX-treinen hier getrokken door een diesellocomotief om de nostalgische sfeer te completeren. De locomotief is van het type Eurorunner, gebouwd door Siemens.

Na passage van de ALEX-trein kan er doorgewandeld worden naar het volgende fraaie landschapsmotief. Als men 250 meter naar het noorden loopt, bevindt zich aan de rechterhand een wandelpad dat een heuvel op voert. Na evenzovele meters geklommen te hebben ontvouwt zich het uitzicht van de volgende foto.

Korte geschiedenis

Op het traject vanaf Lindau, dat aan de oevers van de Bodensee ligt, tot aan Oberstaufen moeten 390 hoogtemeters worden overwonnen. Via ontelbare bogen slingert het spoortracé hier letterlijk langs heuvels en door dalen. Bij het ontwerp van de Allgäubahn, rond het jaar 1840, heeft men overwogen om tussen Lindau en Oberstaufen met een paardenspan de exploitatie te verzorgen. Men twijfelde of het vermogen van stoomlocomotieven voldoende was. Zover is het allemaal niet gekomen.

Het is aan Friederich August Pauli te danken dat er vanaf het begin met stoom­locomotieven gereden kon worden. In de winter van 1843/1844 toog Pauli naar Engeland om er met Robert Stephenson – de uitvinder van de eerste praktisch toepasbare stoomlocomotief – achter te komen op welke wijze de stoom­locomotieven konden worden geconstrueerd voor de Beierse omstandigheden met steile hellingen en krappe bogen.

Hier is het “Programm zur Herstellung von Lokomotiven für die Bayerische Ludwigs-Süd-Nord-Bahn” uit ontstaan. Volgens de richtlijnen van het Programm werden weldra de eerste locomotieven door de fabriek van Joseph Anton Ritter von Maffei uit München gebouwd. Uit de fabriek is overigens later het grote Krauss-Maffei AG ontstaan.

Het vermogen dat locomotieven kunnen leveren is voor de Allgäubahn altijd een thema geweest. Treinen werden steeds zwaarder en er werden – vooral ook hellingopwaarts – hogere snelheden verlangd. De laatste decennia zijn daar de geklimatiseerde rijtuigen bijgekomen, die met hun airco veel extra vermogen vragen. Vandaar dat de Eurocitytreinen al vele jaren met twee locomotieven van de Baureihe 218 rijden.

Deze locomotieven hebben een vermogen van 2800 pk – een duo levert dus 5600 pk – om dit maar even in het perspectief te plaatsen met het plan uit 1840 om met een paardenspan van rond de 8 pk de exploitatie te verzorgen. Vanwege de hoge defectenstand van de Baureihe 218 – de locomotieven zijn inmiddels 45 jaar oud en worden op de Allgäubahn zwaar belast – worden op dit moment de Eurocity-treinen helaas vaak met één locomotief gereden.

Na de lunch

Op dit moment rijden er dagelijks drie Eurocitytreinen per richting over de Allgäubahn. In de slipstream van deze Eurocitytreinen is het overige treinverkeer, zoals ALEX, gade te slaan. Na het hiervoor beschreven ochtenduurtje, is er de mogelijkheid om heerlijk te wandelen in het prachtige landschap van de Ober­allgäu, zonder al te veel van het treinverkeer te missen.

Zo rond de klok van twee uur wordt het weer interessant, wanneer de volgende Eurocity-treinen in aantocht zijn. Tijd om dan de middaglunch af te sluiten en op zoek te gaan naar een volgend fraai landschapsmotief om de treinen gade te slaan. De heuvels westelijk van het buurtschap Harbatshofen bieden hiervoor goede mogelijkheden.

Naast de hoogwaardige internationale Eurocity-verbinding tussen München en de Zwitserse steden Zürich en Basel, bedient de Deutsche Bahn ook de andere kant van het vervoersspectrum. Deutsche Bahn verzorgt namelijk in de Allgäu ook een aantal regionale treindiensten. Hiermee wordt er voor gezorgd dat de stations ongeveer ieder uur bediend worden.

De treinen worden met de dieseltreinstellen van de Baureihe 612 gereden. Deze serie van 192 tweewagenstellen is rond de eeuwwisseling afgeleverd door fabrikant Bombardier. De treinstellen zijn voorzien van een kantelbakmechanisme, waarmee sneller door bogen kan worden gereden. De Allgäu is daardoor een inzetgebied bij uitstek voor de kantelbaktreinen. Bombardier heeft destijds de toepasselijke naam ‘RegioSwinger’ aan de trein meegegeven.

Het kantelbakmechanisme heeft zijn problemen gekend. Dientengevolge is het mechanisme een aantal keren voor langere tijd uitgeschakeld geweest. Uiteraard had dit consequenties voor het halen van de rijtijden in de dienstregeling, omdat er dan met de lagere conventionele snelheid door de bochten gereden moest worden.

Vanaf Harbatshofen is het ruim anderhalf uur terugwandelen naar Oberstaufen, ruim op tijd voor het nuttigen van het heerlijke avondeten in een van de vele goede restaurants.

Uitstapjes de regio in

Rondom Heimenkirch

Voor wie iets verder wilt kijken tijdens zijn vakantie zijn er verschillende mogelijkheden op niet al te grote afstand van Oberstaufen. Met de fiets, maar ook met de trein, kan de 19 kilometer lange afstand naar Heimenkirch worden afgelegd. Rondom Heimenkirch is het landschap wat minder heuvelachtig, maar ook zeker erg aantrekkelijk. Hier is het, ook ten tijde van de ‘anderhalve­meter­samenleving’, goed wandelen en fietsen. En passant heeft men hier vanuit de wijde omgeving zicht op het spoortraject van en naar Lindau.

Net ten westen van Heimenkirch ligt het buurtschap Meckatz. Daar bevindt zich Meckatzer Bräustüble; niet te missen, pal naast de brouwerij. Dit is een prima plek om een lunch te nuttigen. Ook hier geldt: let op de klok. Rond twee uur dient men weer in de benen te komen indien men bij de naburige overweg het nodige aan treinen op de gevoelige chip (of wellicht zelfs nog op het fotorolletje) vast zou willen leggen.

Lindau

Ook de stad Lindau is een bezoek meer dan de moeite waard, hoewel het natuurlijk de vraag is hoe dit bezoek er in de ‘anderhalvemetersamenleving’ er uit zal zien. Het oude gedeelte van de stad ligt op een klein eiland en kent fraaie pleinen, gezellige steegjes en veel oude gebouwen. Aan de haven heeft men een fraai panoramisch uitzicht op de Bodensee en de bergen. De ingang van de haven wordt geflankeerd door een beeld van ‘der Löwe von Lindau’ en een fraaie vuurtoren.

Pal naast de haven ligt het hoofdstation van Lindau, Lindau Hbf. Het station is via een viersporige dam met het vasteland verbonden. Het station vormt het hoek­punt voor het Duitse, Oostenrijkse en Zwitserse spoorwegnet.

De Zwitsers brengen driemaal daags hun Eurocitytreinen vanuit Basel en Zürich op Lindau Hbf aan, de Oostenrijkers komen ieder half uur vanuit de richting Bludenz / Feldkirch / Bregenz met een regionale trein naar Lindau Hbf en eenmaal per dag met een Eurocity-trein vanuit Innsbruck die bestemd is voor de richting Ulm en verder naar Münster. De Duitsers zelf komen vanuit drie richtingen naar Lindau Hbf: vanuit de richting Ulm / Friederichshafen, vanuit München via Memmingen en tenslotte – via de Allgäubahn – vanuit München via Kempten en Immenstadt.

Door de ligging op het eiland is Lindau Hbf een kopstation. Treinen kunnen niet verder en moeten hier keren. Het heen en weer rijden over de dam en het keren brengt veel tijdverlies met zich mee, zeker in het geval van de treinen die met locomotieven rijden. De locomotieven moeten hier weer naar de andere kant van de trein worden gerangeerd (zoals de ALEX-treinen van de Allgäubahn) of er moet van locomotief gewisseld worden vanwege de landsgrens en/of andere tractie­vorm. Zo komen de Eurocitytreinen vanuit Zwitserland en Oostenrijk met hun landseigen elektrische locomotieven binnen, om vervolgens met Duitse diesel­locomotieven richting München en Ulm te vertrekken.

Ook dit gaat snel veranderen. 2019 en 2020 zijn jaren waarin de gehele spoor­infrastructuur van Lindau op de schop gaat. Aan de andere kant van de dam – op het vaste land – ligt het station Lindau-Reutin. Dit wordt het belangrijkste station van de stad. Doorgaande treinen vanuit Oostenrijk en Zwitserland rijden straks in één rechtstreekse beweging – en met een tijdwinst van een klein kwartier – over het vasteland naar de verschillende bestemmingen in Duitsland. Dit kan ook omdat het traject vanuit München en Immenstadt voor het eind van 2020 geëlektrificeerd is. Doorgaande elektrische tractie is dan een feit. Voor Lindau Hauptbahnhof rest slechts een regionale pendeltrein; spannend wordt het niet meer op de dam.

Voor wie in 2020 nog wil genieten van het drie-landen-treinverkeer op de spoorwegdam kan zich aan de oevers van de Bodensee positioneren. Vergeet daarbij geen zwemkleding mee te nemen!

Immenstadt – Oberstdorf

Tot slot kan het bezoek aan het spoortraject Immenstadt – Oberstdorf van harte worden aanbevolen. Immenstadt ligt op amper tien treinminuten van Ober­staufen. Wie het sportiever wilt doen: met de fiets is Immenstadt in een uur te bereiken. De fraaie route voert onder andere langs de Große Alpsee.

Het traject van Immenstadt naar Oberstdorf is 21 kilometer lang. Het is een niet-geëlektrificeerde enkelsporige lijn die zich een weg zoekt door het dal van de Iller. Ook hier is het een en al idylle wat de klok slaat, waarbij vooral Sonthofen en Obertsdorf een bezoek meer dan waard zijn. Op spoorwegtechnisch gebied gaat het hier een stuk rustiger aan toe dan op de Allgäubahn; geen brullende diesels, maar treinen die met een gangetje van rond de 60 km/u richting Oberstdorf rijden. Oberstdorf is het meest zuidelijk gelegen station van Duitsland en ligt diep verscholen tussen de bergen van de Voralpen.

Tot in de jaren 90 kende Oberstdorf een keur aan lange-afstandstreinen. Zo waren er dagelijks D-treinen naar Berlijn en Dresden. Hamburg werd zelfs rechtstreeks verbonden met een fraaie trits aan treinen: een Fern-D-zug met de fraaie naam ‘Alpenland’, een heuse Intercity-verbinding (toen nog het ‘Spitzen­angebot’ van de Deutsche Bundesbahn) en zelfs een nachttrein. Tegen­woordig is het een stuk minder, maar is het treinverkeer nog steeds afwisselend genoeg.

Het traject kent – net zoals elders – regionale treindiensten die keurig klokvast, dus met vaste tijdsintervallen, aankomen en vertrekken en in Ulm en in München aansluiten op het net van lange-afstandstreinen. ALEX bedient Oberstdorf eveneens, de laatste tijd met een oceaanblauw-beige locomotief van de Baureihe 218. Een waarschuwing is hier op zijn plaats: vanwege personeelsgebrek willen de ALEX-treinen hier nogal eens uitvallen.

Tenslotte kent Oberstdorf – afhankelijk van het seizoen – een tot twee IC-verbindingen: de treinenparen ‘Nebelhorn’ (IC 2084 / IC 2085) en ‘Allgäu’ (IC 2012 / IC 2013). Ook deze treinen worden door twee machtige locomotieven van de Baureihe 218 getrokken. De treinen vanuit Oberstdorf vertrekken tegen 10 uur in de ochtend om vervolgens in de namiddag / vroege avond weer in Oberstdorf te arriveren (let op: IC 2013 rijdt tussen Ulm en Oberstdorf als RE 2013).

Ten slotte: in dit artikel is het onmogelijk om uitgebreid in te gaan op alle toeristische en spoorwegtechnische tips. Desondanks hopen wij hiermee een houvast te hebben gegeven aan zowel de spoorwegliefhebber die het fijn vindt om vakantie te vieren in een landschappelijk fraai gebied en af en toe een interessante trein langs te zien komen, als aan de wat meer fanatieke spoor­weg­fotograaf die – naast ontspanning – ook graag een fraai plaatje van een trein wilt schieten.

Peter de Winter. De foto’s zijn gemaakt in juli 2019.

---