Nog even dit — tips, reacties & nieuwtjes

Buiten-gewoon

In deze rubriek brengt Ciril van Hattum spoorse zaken voor het voetlicht die buiten het gewone liggen. Is het niet buiten-gewoon dat sommige ‘trams’ genoeg hebben aan één rail in plaats van twee?

En we bedoelen hier dan één metalen rail, zodat monorail-stelsels buiten beschouwing blijven. De Wuppertaler Schwebebahn in Duitsland startte in 1901 en reed vanaf 27 juni 1903 het gehele traject van Vohwinkel in het westen tot Oberbarmen in het oosten van Wuppertal. Het ontwerp is van Diplomingenieur Eugen Langen: alleen boven de rivier was nog ruimte genoeg om een baan aan te leggen.

Omdat de gehele installatie meer dan een eeuw oud is, wordt de dienst af en toe stilgelegd voor het nodige onderhoud. Maar tot op de dag van vandaag voorziet de Schwebebahn in een grote behoefte: geen last van het overig verkeer en dus snel van het ene punt naar het andere. Van de ’normale’ tram kan dit helaas niet worden gezegd: die werd in 1987 opgeheven.

Op de foto hierboven rijdt wagen 19 op het traject boven de rivier de Wupper. Het materieel is al een paar keer vernieuwd. De oudste vijftig rijtuigen hebben het lang uitgehouden, maar werden begin jaren zeventig vervangen door het dubbel­gelede materieel op deze foto. Het oorspronkelijke stel 5-22 is als museum­stel bewaard gebleven. Deze laatste staat bekend als de Kaiserwagen: in dit rijtuig maakte keizer Wilhelm II in 1900 een testrit mee.

Het traject is ruim dertien kilometer lang en telt twintig stations. In 2016 is het hier getoonde materieel wederom vervangen door een volgende generatie, niet met onverdeeld succes overigens. De wielstellen van het rijtuig rijden gewoon op hun rail net als bij een gewone tram, alleen rust de bak niet op het wielstel maar hangt hij eronder. De wielen hebben twee flensen, zoals op de foto hieronder is te zien.

Er zijn meer Schwebebahnen in de wereld (geweest), zelfs in Duitsland: we gaan naar Dresden in Sachsen. Ongeveer gelijktijdig met Wuppertal, en eveneens ontworpen door dezelfde Eugen Langen, startte deze Schwebebahn in 1901. Het karakter is echter totaal verschillend. Deze Schwebebahn is slechts 274 meter lang en voert van Loschwitz naar Oberloschwitz, een hoogteverschil van 84 meter. Hier had ook een funiculaire aangelegd kunnen worden. Het dalstation aan de Pillnitzer Landstrasse in het stadsdeel Loschwitz oogt bijzonder fraai, en dateert uit de begintijd:

Deze Schwebebahn heeft nog vaker stilgelegen dan die in Wuppertal. Op 31 mei 1991 vond heropening plaats na een zeven jaar durende reconstructie. Ook hierna vond nog stillegging plaats maar sinds 2013 rijdt hij weer redelijk constant. Tot medio 2020 dan, want de kabel moet worden vervangen en de baan opgeknapt. Begin 2021 moet de klus geklaard zijn. Er zijn twee rijtuigen, net als bij een funiculaire. Ook vergelijkbaar is de aandrijving: in tegenstelling tot Wuppertal zijn de wagens niet gemotoriseerd maar worden ze door een kabel omhoog getrokken.

Er zijn nog meer ‘trams’ die aan één rail genoeg hebben. Hoewel de steden waar deze te vinden zijn meestal spreken over hun tram, zijn het in feite geleide bussen. Maar ze lijken wel bedrieglijk veel op een tram. Zo ook deze in het Franse Nancy. Gestart in maart 2002, heeft het voertuig inmiddels zijn langste tijd gehad. Evenals in Caen, waar ook een TVR-geleide bus heeft gereden tot eind 2017, zal in Nancy de bus worden vervangen door een echte tram. TVR staat voor ‘Transport Routier sur Voie Réservée’. Heeft een normale tram twee rails en één bovenleiding, hier is het net andersom: één rail en twee bovenleidingdraden.

Opmerkingen:

• Momenteel is de Schwebebahn Wuppertal alleen in de weekenden actief (NVBS Actueel, juli 2020).
• Lees ook Wat krijg je als je een bus en een tram kruist? (NVBS Actueel, november 2017).

Alle foto’s zijn gemaakt door de auteur, Ciril van Hattum

Reactie

En alweer ontving de redactie van NVBS-Actueel een interessante reactie op de vorige ‘buiten-gewoon’. John Krijgsman uit Rotterdam bezocht de locatie van het partizanenmonument bij Jablanica op 24 juni 2018, bijna dertig jaar later. Alles was er nog, deels vergaan en deels een beetje opgeknapt. Hij stuurde foto’s en schreef er ook wat bij:

---

De spoorbrug over de Neretva

Met plezier heb ik weer jullie nieuwsbrief gelezen. Bij de foto van Jablanica (nu in Bosnië en Herzegovina gelegen) kan ik nog wat toevoegen. Ik kwam er voorbij op 24 juni 2018, dus bijna 30 jaar nadat Ciril van Hattum er was.

De situatie is op mijn foto’s nog grotendeels ongewijzigd ten opzichte van de foto van Ciril. Het stuk geschut is verplaatst en staat afgebladderd en scheefgezakt (en op wielen van een ander type, of misschien is het wel een ander exemplaar) buiten beeld op een veld vóór de brug. Aan de goederenwagen is enig oplapwerk verricht. Onder andere zijn de ventilatieroosters verdwenen. Een verblijf in weer en wind is natuurlijk niet best voor de conditie van hout en ijzer. Op de andere (oostelijke) oever is ook nog een goederenwagen te zien. Die is mij toen niet opgevallen. Het witte gebouw op de achtergrond dient voor de bewaking en verdediging van de brug, zoals in Midden- en Oost-Europa gebruikelijk was.

Ik was in 2018 verrast door dit monument toen ik er per auto onderweg van Sarajevo naar Mostar passeerde en ben op internet gaan zoeken naar de achtergrond er van. Wikipedia vertelt een onvolledig en deels onjuist verhaal. Ik heb op ditisbosnie.nl/jablanica informatie gevonden die meer aansluit bij hetgeen ik ter plaatse heb gelezen.

De spoorbrug over de Neretva in de smalspoorlijn van Sarajavo naar Mostar en Ploce is in januari 1943 opgeblazen door de Partizanen van Tito, die op de westoever klem zaten tussen uit het westen oprukkende Duitse, Kroatische en Italiaanse troepen en Četniks op de oostoever. De door Četniks bewaakte spoorbrug bij Jablanica was de enige manier om de rivier over te steken. De Partizanen konden geen kant op en bedachten een list: zij bliezen de spoorbrug op. Daaruit concludeerden de Duitsers en hun trawanten dat de Partizanen langs de rivier naar het noorden wilden vluchten en trokken dus noordwaarts.

Ook de Cetniks lieten de aandacht bij de onbruikbare brug verslappen. De brug was beschadigd maar kon door de Partizanen redelijk snel hersteld worden. Zij trokken de rivier over en kregen op de oostoever gebieden in handen. De Duitsers kwamen terug en verwoestten de brug grondiger. Na de Tweede Wereldoorlog werd er een nieuwe brug gebouwd voor de smalspoorlijn.

In 1969 werd door de Joegoslavische regisseur Veljko Bulajic een film (Battle on Neretva) gemaakt over de Partizanenstrijd, met onder andere de beroemde acteurs Yul Brynner en Orson Welles. Voor een realistische weergave van het opblazen van de brug werd besloten de sinds 1966 buiten gebruik zijnde brug werkelijk op te blazen. Achterliggende gedachte was dat de locatie daarna een toeristische attractie kon worden ter herinnering aan de heldhaftige Partizanen­strijd.

De opnamen van het opblazen van de brug waren echter onbruikbaar voor de film, omdat er vooral rook- en stofwolken door het beeld dwarrelden en het instorten van de brug amper te zien was. In de film zijn uiteindelijk beelden gemonteerd die in een studio in Praag gemaakt zijn met een model van de brug. Sommige bronnen beweren dat de brug speciaal voor de film was gebouwd en dat er zelfs na de mislukte eerste opnamen nog een brug zou zijn gebouwd waarmee de tweede poging tot vastlegging van het instorten nogmaals mislukte. Die verhalen lijken zeer onwaarschijnlijk.

De film staat bekend als de beroemdste en duurste Joegoslavische filmproductie. De film­poster werd, in ruil voor een kist Joego­slavische wijn, geschilderd door Pablo Picasso.

Op YouTube is een aantal filmpjes over de brug in Jablanica te vinden:

Dit filmpje en ook dit filmpje zijn met een drone gefilmd en geven een snel overzicht over de situatie. Op een traag en voor mij onverstaanbaar filmpje (deels in spiegelbeeld afgespeeld) uit 2020 is te zien dat inmiddels gewerkt wordt aan conservering van de ingestorte brug en dat de loc een nieuw verfje heeft gekregen. Hierin is ook te zien dat er op de oostelijke oever een stuk spoor ligt met de inmiddels in staat van ontbinding verkerende goederenwagen. Op die oever ligt sinds 1966 het station Jablanica (niet te verwarren met een gelijknamig station in Servië) aan de normaalspoorlijn van Sarajevo naar Mostar en Ploce. Deze lijn geldt als een verbouwing van de smalspoorlijn maar is over grote delen volstrekt anders getraceerd. Er stoppen per etmaal twee Talgo treinparen Sarajevo – Capljina v.v.

Op een filmpje uit 1978 is te zien dat Josip Broz Tito, de leider van Joegoslavië, in Jablanica de herdenkingsplek in gebruik stelt ter herinnering aan de slag om de Neretva, toen 35 jaar geleden. De spoorbrug ligt dan nog ‘geknakt’ in de rivier. Blijkbaar is één deel later terzijde geschoven, dat deel ligt nu tegen de westoever. Van een stoomlocmonument is op het filmpje uit 1978 nog niets te zien, dus dat is blijkbaar later opgericht. Maar in ieder geval vóór 1989, gezien de foto van Ciril.

John Krijgsman

Lees ook John Krijgsman zoekt de grenzen op in NVBS Actueel, juni 2018.

---

Spoorraadsel

Het Spoorwegmuseum heeft of krijgt regelmatig vragen waarop het geen ant­woord heeft. Het moet raar lopen als er binnen de NVBS niet iemand is die zo’n vraag wel kan beantwoor­den.

Het Spoorwegmuseum lijkt te grossieren in raadselachtige kastjes en kistjes. Deze keer zien we een kistje met daarin een verzameling profielen, houdertjes, wieltjes etc. Op de wieltjes staat “w.w. teverz. dr. mag niet opgaan” of juist “moet opgaan”. Wat zouden deze voorwerpen kunnen zijn? Vermoedelijk komt dit kistje uit een werkplaats, maar verder hebben ze bij het museum geen idee.

Weet jij meer? Mail dan naar Tuur Verdonck, conservator Techniek en Spoorweg­innovatie van het Spoorweg­museum: t.verdonck@spoorwegmuseum.nl.

Het vorige spoorraadsel

In het vorige nummer lieten we dit apparaat zien. Vermoedelijk is dit bedoeld om de trekkracht van draden mee te controleren, maar informatie ontbreekt. Is dit gebruikt geweest bij trekdraden van seinen en wissels? Of moeten we eerder aan de bovenleiding denken? Er zijn (nog) geen reacties gekomen op dit raadsel.

In het augustusnummer lieten we een kastje zien met van binnen een opwind­slagwerk. Michiel Kreuze meldde dat tot eind jaren negentig op de stations langs de Maaslijn soortgelijke klokseinen hebben gehangen die de komst van een trein aankondigden.

---