Van NMBS-lijn naar museumlijn

Stoomtrein Dendermonde-Puurs

Frits van Buren bezocht de Stoomtrein Dendermonde-Puurs. Deze museumorganisatie voert toeristische ritten uit over een door de NMBS niet meer gebruikt deel van de spoorlijn 52 Antwerpen – Dendermonde.

De dubbelsporige spoorlijn Antwerpen-Zuid – Dendermonde (spoorlijn 52) werd door de État Belge in etappes geopend:

• Antwerpen-Zuid – Hoboken: 10 juli 1878
• Hoboken – Boom: 20 juli 1879
• Boom – Puurs: 8 augustus 1881
• Puurs – Dendermonde: 22 juli 1880

In 1961 werd tussen Dendermonde en Puurs een spoor verwijderd en in 1980 werd het reizigersverkeer op dit gedeelte van de lijn opgeheven en werd ook het goederenverkeer tussen Baasrode-Noord en Puurs gestaakt. Tussen Dender­monde en Baasrode-Noord reden nog tot 1983 goederentreinen.

Van spoorlijn 52 wordt door de NMBS nu alleen nog het gedeelte tussen Antwerpen-Zuid en Puurs gebruikt. Puurs ligt ook aan de spoorlijn 54 Mechelen – Sint-Niklaas – (Terneuzen).

Belgische vrienden van de stoomlocomotief

In 1977 werd de v.z.w. (vereniging zonder winstoogmerk) Belgische vrienden van de stoomlocomotief (BVS) opgericht met als doelstelling het instandhouden van historisch spoorwegmateriaal. De BVS werd later omgedoopt tot de v.z.w. Stoomtrein Dendermonde-Puurs (SDP). Sinds 1986 exploiteert de SDP het lijngedeelte Baasrode-Noord – Puurs voor toeristische ritten. Er is geen aan­sluiting met de NMBS in Puurs meer; de SDP heeft in Puurs een eigen station.

Gerekend vanaf Dendermonde zijn er de volgende stations:

• Baasrode (-Noord) (5,6 km). Hier is het “hoofdkwartier” van de SDP gevestigd. Er is een stationsgebouw (echter niet van historisch belang) en een loods waarin het historisch rollend materieel is ondergebracht. Er zijn uitwijk- en opstelsporen, en ook een goederenperron.
• Sint-Amands (9,0 km). Geen stationsgebouw, maar wel een omloopspoor en twee perrons.
• Oppuurs (12,5 km). Geen uitwijksporen, maar wel een perron en een interessant historisch stationsgebouw. Het station staat leeg en is niet in eigendom van SDP.
• Puurs (15 km). Dit station is op enkele honderden meters van het NMBS-station Puurs gelegen.

Wegens de slechte staat van het spoor tussen Oppuurs en Puurs werd dit baanvak in 2017 gesloten voor herstellingen. Deze werden voltooid in 2021 en sindsdien rijdt men weer tot Puurs.

In 1980 werd oostelijk van Puurs de exploitatie beperkt tot het traject Antwerpen – Boom (elektrificatie in 1980) en in 1984 werden de stations tussen Antwerpen-Zuid en Boom gesloten. Maar in 1988 werden de stations Niel, Hemiksem en Hoboken-Polder weer heropend. Na elektrificatie en renovatie reden de reizigers­treinen sinds maandag 25 mei 1998 weer tot Puurs. In 2000 werd het station Ruisbroek-Sauvegarde heropend en in 2004 volgde station Schelle. Het baanvak Puurs – Boom is nu enkelsporig en het baanvak Boom – Antwerpen-Zuid dubbelsporig.

Stationsgebouwen

Het station van Dendermonde (1837), het door de Société Anonyme du Chemin de Fer international de Malines à Terneuzen gebouwde station van Puurs (1870) en het station van Boom (1875) dateren nog van voor de bouw van spoorlijn 52.

Oorspronkelijk was het station Baasrode-Noord een indrukwekkend station. In 1969 werd het oorspronkelijke stationsgebouw vervangen. In dit relatief een­voudige gebouw zijn nu de kantoren van de SDP gevestigd.

Het oorspronkelijke station van Sint Amands is verdwenen en is ook niet meer vervangen.

Het oorspronkelijke station van Oppuurs is daarentegen nog steeds aanwezig. Het beschermde monument verkeert duidelijk in een niet al te beste toestand. In januari 2020 stond het bij de NMBS te koop voor € 130.000.

Het station van Puurs, hoewel nu dus geen deel meer uitmakend van het lijn­gedeelte waar de SDP op rijdt, is al 152 jaar niet erg ingrijpend veranderd.

Scheldeland in Stoom

Op 2 en 3 juli 2022 organiseerde de Stoomtrein Dendermonde-Puurs de veer­tiende editie van het evenement Scheldeland in Stoom. Dat vormde op 2 juli dan ook een goede gelegenheid om onder andere de diverse (bezoekende) loco­motieven te bekijken en te fotograferen. De toegangsprijs van 15 euro verschafte onbeperkte toegang tot het terrein en de treinritten. Daartoe werd elke bezoeker voorzien van een – die dag groen gekleurd – polsbandje.

Op 2 juli 2022 deden vier stoomlocomotieven dienst. Daarnaast was ook veel “randanimatie” georganiseerd. Zo zorgde bus 8014 (1975-1995) van de MIVB het vervoer tussen Dendermonde en Baasrode-Noord.

Een hoogtepunt was het in voorspan trekken van onder andere een trein Puurs – Baasrode-Noord. Dit vereiste wel een speciale manoeuvre omdat het SDP-station in Puurs slechts een kopspoor heeft. Tussen Oppuurs en Puurs bevindt zich vlak bij Puurs een kort zijspoor waar tractie voor de terugweg kan worden opgesteld. Na binnenkomst van een trein in Puurs is de vooroplopende locomotief opgesloten en komt de op het zijspoor opgestelde tractie in actie om de trein terug te trekken naar Baasrode-Noord.

De (tweeassige) locomotief 503 werd in 1921 gebouwd door Cockerill. Deze locomotief is eigendom van Train 1900 in Fond-de-Gras ten zuiden van Luxemburg. Zij werd in 1996 gevonden bij een sloperij in België en tussen 1996 en 2002 gerestaureerd in Slowakije.

De geschiedenis van Cockerill gaat terug tot 1842. Na een lange reeks van fusies en overnames vormt het nu een onderdeel van het ArcelorMittal-concern. Zie het uitvoerig overzicht van dit type Cockerill-locomotieven. Kenmerkend is de verticaal geplaatste stoomketel voorzien van waterpijpen.

De andere (drieassige) locomotief is HSP 1378 van de SDP. Zij werd in 1922 door de Forges Usines et Fonderies Haine-Saint-Pierre (HSP) geleverd aan het bouwmaterialen bedrijf Scheerders Van Kerchove in Sint Niklaas. In de jaren 1960 werd zij aan de kant gezet wegens ketelproblemen en medio jaren 80 werd zij naar Baasrode overgebracht. Met een subsidie van de Vlaamse overheid begon in 2007 een vijf jaar durende restauratie.

Gekruist werd in het station van Sint Amands met een trein richting Puurs getrokken door de in 1949 door Krupp Essen gebouwde locomotief “Tom” van de Hoogovens Excursietrein. Hoogovens Excursietrein meldt op haar website: “Tot onze spijt kunnen ook de in 2022 geplande ritten met de Hoogovens Excursietrein geen doorgang vinden! Vanwege de stikstofproblematiek bij Tata Steel zijn het komend seizoen tot nader order alle ritten met de Hoogovens Excursietrein opgeschort.”

De eerste twee drieassige uit 1900 daterende (houten) rijtuigen in deze trein zijn zogenaamde CGI-rijtuigen (Grande Capacité et Intercirculation). Van deze rijtuigen zijn in diverse varianten door een aantal constructeurs tussen 1891 tot 1921 3000 stuks gebouwd. Zij hebben dienstgedaan tot 1961.

De SDP heeft overigens zelf ook nog twee Cockerill-locomotieven. De oudste daarvan is de locomotief “Jojo”. Deze werd in 1875 gebouwd door Cockerill onder bouwnummer 975 voor de kolenmijnen van les Charbonage Mariemont d’Olive, later opgegaan in de S.A. des Charbonnages de Mariemont-Bascoup. Daarna werd ze verkocht aan Société anonyme des Charbonnages de Patience et Beaujonc réunis die haar gebruikte bij haar mijn in Glain nabij Luik. In 1970 ging de locomotief daar buiten dienst.

Daarna ging de locomotief onder meer naar Kinkempois en de Toeristische Trein Zolder (TTZ). Daar kreeg ze de naam “Jojo”, afgeleid van Marie-Jo, de vrouw van de voorzitter van TTZ. In 2005 ging de locomotief naar Baasrode en in 2010 werd begonnen met de restauratie. Na een onderbreking vanaf 2014 werd de restauratie in 2020 hervat.

De tweede Cockerill-locomotief (nummer 1) werd in 1907 geleverd aan de Meuneries (maalderijen) et Brasseries van Marchienne-au-Pont en reed tot 1971 bij ABR (Ateliers Belges Reunies) in Petit-Enghien. In 1981 begon de restauratie van de locomotief waarna de loc in 1986 naar de SDP kwam. Tussen 1991 en 1998 stond de loc buiten dienst, waarna ze werd gereviseerd. De locomotief is buiten dienst sinds 2017 wegens slijtage van de ketel.

Als onderdeel van de “randanimatie” reed ook nog een heel kleine Cockerill-locomotief met duidelijk een forse trekkracht op een stukje opgelegd straatspoor.

De vierde locomotief die op 2 juli dienstdeed was de door de Société Anonyme la Métallurgique in 1927 onder bouwnummer 2069 gebouwde locomotief 4 genaamd “Helena”. De Société Anonyme la Métallurgique begon in 1854 in Tubize (Tubeke) met de productie en het herstel van locomotieven. Tot 1953 werden er ongeveer 2500 locomotieven gebouwd. Deze locomotief 4 heeft tot in de jaren 70 dienst­gedaan als rangeerloc op de terreinen van Métallurgie Hoboken (nu: Umicore) in Overpelt. Begin jaren 80 is zij geschonken aan de Stoomtrein Dender­monde-Puurs. Na een restauratie was zij in dienst sinds 2007. Defect sinds 2014, kwam zij na wederom een restauratie in 2020 opnieuw in dienst.

Verder is er nog een tweede Tubize aanwezig, de in 1948 gebouwde locomotief 8 met het bouwnummer 2334. Deze lijkt sterk op locomotief 4 “Helena”. Tot in de jaren 70 deed zij dienst bij de Charbonnage du Levant in Tertre onder nummer 16. Daarna werd de locomotief in een loods geplaatst en herontdekt rond 2000. In eerste instantie ging de locomotief naar het Stoomcentrum Maldegem en vervolgens naar Baasrode, waar zij wacht op eventuele restauratie.

Een riante kolenvoorziening stilde de kolenhonger van de stoomlocs.

Voor het verplaatsen van de treinstammen werd gebruik gemaakt van de boven­leidingmontagewagen 205 uit 1974.

Ook waren bezoekende locomotieven van DB Cargo, Infrabel en TUC Rail (een dochteronderneming van Infrabel) aanwezig.

Een van de eigen diesellocomotieven is de in 1954 bij Cockerill gebouwde 5922. Na beëindiging van de reguliere dienst in jaren 80 heeft de 5922 onder andere dienstgedaan op de Vennbahn tot deze de activiteiten staakte. De 5922 verhuisde naar Düren in Duitsland waar ze wachtte op een eventuele verkoop. Uiteindelijk werd de loc gekocht door de v.z.w. Tubize 2069. Deze bracht de 5922 over naar Schaarbeek bij Toerisme en Spoorpatrimonium (TSP), omdat er geen plaats was bij SDP. Later verhuisde de loc naar Chemin de Fer du Bocq en werd de res­tau­ra­tie begonnen. In 2021 kwam ze naar SDP waar de restauratie werd voortgezet.

Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld): Frits van Buren

---