Laatste exemplaar van de grootste serie 3e klas lokaalspoorrijtuigen

MBS redt oud rijtuig

Een rijtuig dat als noodwoning bij Bosch en Duin heeft gestaan, is dankzij de MBS gered. Het gaat om het laatste exemplaar van de grootste serie 3e klas lokaalspoorrijtuigen van Nederland. Arjen Pilot doet hiervan verslag.

Zaterdag 4 juni 2022 werd de rijtuigbak van de NS C1040, ex-SS C1340, door de Museum Buurtspoorweg (MBS) geborgen en naar de museumloods in Boekelo overgebracht. De rijtuigbak was onderdeel van een woning die in Bosch en Duin langs het tracé van de voormalige spoorlijn Zeist – Bilthoven stond.

Het nog complete huis in Bosch en Duin, op 7 oktober 2020.

Het inmiddels al deels verwijderde interieur. 31 maart 2021.

1906-1947: 41 jaar als rijtuig

Het rijtuig is in 1906 gebouwd voor de Maatschappij tot exploitatie van Staats­spoorwegen (SS) onder nummer C1340. De bouwer was Waggonfabrik AG vormals P. Herbrand & Comp. te Köln-Ehrenfeld. Het had 56 zitplaatsen en was met een lengte van 13,76 meter een heel lang tweeassig personenrijtuig. Het maakte deel uit van de grootste serie 3e klas lokaalspoorrijtuigen die Nederland heeft gekend. In totaal werden van 1905 t/m 1914 68 soortgelijke rijtuigen gebouwd, genummerd 1301-1368. Behalve door Herbrand werden rijtuigen gebouwd door Van der Zypen & Charlier in Köln-Deutz, door Werkspoor en door de werkplaats Zwolle. De Staatsspoorwegen zette de rijtuigen onder ander in op de NOLS-lijnen in Groningen en Drenthe, de lokaalspoorweg Deventer – Ommen en in Zuid-Limburg. Het is aannemelijk dat de rijtuigserie ook op andere door de SS geëxploiteerde lokaalspoorlijnen en in stoptreinen op de hoofdlijnen is ingezet.

In 1922 werd de rijtuigserie vernummerd naar NS Cl7 1001-1068. De ‘l’ staat voor lokaalspoor en de 7 voor het aantal ‘afdelingen’. In de NS-periode werd de rijtuigserie ook op door van oorsprong door de HSM geëxploiteerde lokaal­spoorwegen ingezet. Daardoor werd het rijtuig onder andere ook op het uitgestrekte lokaalspoornet in Twente en de Achterhoek en de Haarlemmer­meer­lijnen ingezet. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het rijtuig NS C1040 door de bezetter afgevoerd naar Duitsland. Daar werd het als ‘zwaar beschadigd’ en met standplaats Wabern tussen 1 juli en 1 augustus 1947 overgedragen aan de NS. Op 23 december 1947 werd het rijtuig uit het materieel­bestand van de NS afgevoerd.

Fabrieksplaat van het rijtuig,

1948-2022: 74 jaar als woning

In 1948 werd het rijtuig aangekocht om als noodwoning te gaan dienen in Bosch en Duin langs het inmiddels voor reizigersvervoer gesloten baanvak Zeist – Bilthoven. In totaal kwamen daar vijf noodwoningen te staan. Op twee na zijn deze allemaal in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw afgebroken. De bekendste daarvan was het voormalig ZHESM-rijtuig dat tot 2015 nog te bewonderen was vanaf het fietspad dat inmiddels tussen het voormalig station Huis ter Heide en Bilthoven over het voormalige spoortracé was aangelegd (zie rechterkolom).

De aanwezigheid van de C1040 was minder bekend. Dit kwam doordat ten gevolge van de diverse verbouwingen het rijtuig van de buitenzijde niet meer als zodanig te herkennen was: er was een uitbouw aan de voor- en achterzijde, de raampartijen waren aangepast, de gevel was betimmerd en zat een pannendak op. De permanente bewoning duurde vervolgens tot 2014 waarna het nog tot 2020 door de familie werd gebruikt als vakantiehuisje. Daarna werd het te koop aangeboden. De nieuwe eigenaar heeft er met zijn gezin tot de start van de bouw van een nieuwe woning ook nog een klein jaar in gewoond.

Lees ook het interview met de eerste bewoners van het rijtuig (Trouw, 11 juli 1991). In dit artikel wordt gesproken over een AB-rijtuig, maar het gaat dus om de C1040.

Het rijtuig wordt voorzichtig van zijn plek getakeld, 4 juni 2022.

Over de A1 op weg naar Twente, nabij Hoog Buurlo op de Veluwe. 4 juni 2022.

Vanaf 2022: museaal object

In juni 2020 werd bekend dat de woning in Bosch en Duin te koop stond. Het was aannemelijk dat een nieuwe eigenaar de woning zou slopen om er een moderne woning voor in de plaats te bouwen. Daarom is vanuit de MBS actie ondernomen om tot verwerving van de rijtuigbak over te gaan. Vanwege de te verwachten goede staat van de rijtuigbak is toen al het plan gemaakt om het rijtuig in eerste instantie als expositie over rijtuigen als noodwoningen in te richten. In juni 2021 is daartoe reeds een deel van het oorspronkelijke wooninterieur veiliggesteld. Daarna was het wachten totdat de woning gesloopt zou gaan worden om plaats te maken voor een nieuwbouwwoning.

Dit was eind mei 2022 zo ver. In de week voorafgaand aan het transport naar Boekelo is door vrijwilligers van de MBS zorgvuldig het pannendak en de uitbouw aan de voorzijde gedemonteerd en is het rijtuig vrijgemaakt van de aanbouw aan de achterzijde. Delen worden mogelijk hergebruikt om het rijtuig als noodwoning weer tentoon te stellen. Daarmee kan niet alleen het levensverhaal van de C1040 worden verteld, maar ook dat van de andere drie Nederlandse (ex-NCS en ex-HSM) lokaalspoorrijtuigen die nog wachten op restauratie.

Voormalig lokaalspoorrijtuig C1040 als noodwoning te Bosch en Duin op 9 juli 1950. Foto: J.A. Bonthuis, collectie SNR. (In de beeldbank zijn meer door Bonthuis gefotografeerde noodwoningen te vinden. Zelf woonde hij van 1949 tot 1959 met zijn vrouw in een uit twee rijtuigen bestaande noodwoning bij Maarssen. Zie het boek “Spoor en Trein” editie 5, 1994.)

De rijtuigbak op lorries in Boekelo voor de historische gebouwen van de voormalige Boekelose Stoombleekerij. 4 juni 2022.

Tijdens rijdagen van de Museum Buurtspoorweg zijn de C1040 en de andere nog te restaureren Nederlandse lokaalspoorrijtuigen in de museumloods in Boekelo voor bezoekers te bezichtigen. www.museumbuurtspoorweg.nl

Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld) door Arjen Pilot