Afgezien van de bouwput van ‘Stuttgart 21’ is er veel te zien

Variatie op de rails in Stuttgart

Paul van Baarle bezocht Stuttgart. Het Hauptbahnhof is veranderd in een treurige bouwput, maar in de stad zelf is voor de railliefhebber veel te zien.

Stuttgart is de hoofdstad van de Duitse deelstaat Baden-Württemberg en telt ongeveer 600.000 inwoners. Voor autoliefhebbers is deze stad een bedevaarts­oord met de hier gevestigde hoofdkantoren en musea van Mercedes-Benz en Porsche, maar voor hen is dit artikel niet bedacht.

Treinliefhebbers zullen Stuttgart momenteel mijden, want het bouwproject ‘Stuttgart 21’ zorgt voor een krater van ongekende omvang bij het station en in de stad. Kort samengevat behelst dit project het vervangen van het kopstation in de stad door een ondergronds doorgangsstation waarbij ook alle aanrijsporen in tunnels komen te liggen.

Voor de tramliefhebber die bij het Hauptbahnhof moet afdalen in de kille catacomben van de U-Bahn oogt Stuttgart in eerste instantie ook niet echt aantrekkelijk. Ga je echter verder kijken, dan blijkt er een erg leuke variatie op de rails in Stuttgart te zijn.

De link naar het verleden in het heden

De oplettende kijker zal in de ondergrondse U-Bahn-halte onder het spoorweg­station zien dat het hier een drierailig traject is. Er kunnen zowel trams op normaalspoor (1435 mm) als meterspoor (1000 mm) langskomen. Voor de verklaring van dat meterspoor gaan we terug in de tijd toen Stuttgart nog een bedevaartsoord was voor de GT 4-tramliefhebber.

Het tramtype GT 4 was een icoon op het meterspoor van Stuttgart. Twee gekoppelde exemplaren vertrekken hier van het voormalige trameindpunt Stammheim op 2 juli 2006. Maschinenfabrik Esslingen bouwde 350 stuks van deze gelede tram op twee draaistellen tussen 1959 en 1965 speciaal voor het hellingrijke Stuttgart. 30 exemplaren volgden daarna voor de trambedrijven van Neunkirchen, Freiburg am Breisgau en Reutlingen.

Van oorsprong had het tramnet in Stuttgart een spoorwijdte van 1000 mm. Al in 1961 werd besloten dat de tram in de binnenstad door tunnels zou moeten gaan rijden en op de buitentrajecten op vrijliggende banen. Daarna werd ook besloten het meterspoor te vervangen door normaalspoor en werd de ‘Strassenbahn’ daarmee een ‘Stadtbahn’.

Aangezien deze verbouwing geleidelijk verliep kwamen er drierailige trajecten in het netwerk. In 1982 reden de eerste prototypes Stadtbahnwagens op het normaalspoor en in december 2007 ging de laatste metersporige tramlijn 15 buiten dienst. Daarmee eindigde ook de inzet van de GT 4-trams in de normale dienst. Speciaal voor rondritten met de metersporige museumtrams heeft men een gedeelte van het tramnet drierailig gelaten. De metersporige tandrad-tramlijn die Stuttgart rijk is bleef ongemoeid.

We vervolgen met een overzicht van wat er op zondag 25 augustus 2019 werd bezocht bij de Stadtbahn, de tandrad-tramlijn en de museumtram.

De normaalsporige Stadtbahn

Op de Stadtbahnlijnen rijden forse trams van het type S-DT8 in verschillende uitvoeringen, geleverd door de fabrikanten Duewag, Siemens en Stadler. S-DT8 staat voor ‘Doppeltriebwagen’ met acht aangedreven assen, speciaal ontwikkeld voor het heuvelachtige Stuttgart. Volgens de website van de SSB (Stuttgarter Straßenbahnen AG) waren hiervan 204 stuks aanwezig op 6 mei 2019. Alle haltes hebben hoge perrons. Met de vele tunnels en vrijliggende banen is er sprake van een sneltramnet. Desondanks zijn er nog altijd enkele straattrajecten waar je met wat fantasie zo een GT 4 zou kunnen verwachten.

DT8.S 4117/4118 werd geleverd door fabrikant Duewag in 1989 en staat aan de halte Eugensplatz. Op dit traject van lijn U15 rijdt ook de museumtram naar Ruhbank (Fernsehturm). De hoge perrons zijn echter niet geschikt voor de museumtram, die dan ook halteert bij de erachter gelegen bushalte…

Een S-DT8 van een nieuwere generatie is te zien in de vorm van DT8.14 3548/3547 uit 2017 van fabrikant Stadler. Ook het traject van de U12 bij het Nordbahnhof is drierailig.

De metersporige tandrad-tramlijn

De tandrad-tramlijn heeft een lengte van 2,2 kilometer en loopt van Marienplatz naar Degerloch (beide tevens stations langs de Stadtbahn). Met een maximale stijging van 17,8 procent wordt een hoogteverschil van 210 meter overwonnen. In de volksmond wordt de lijn “Zacke” of “Zacketse” genoemd.

Momenteel zijn er drie vierassige motorwagens beschikbaar, geleverd door Maschinenfabrik Augsburg-Nürnberg (MAN) in 1982 met type-aanduiding ZT4. Ter vervanging zijn inmiddels bij Stadler drie nieuwe motorwagens besteld, waarvan het eerste exemplaar in 2021 wordt verwacht.

In het dalstation Marienplatz staat tandradmotorwagen ZT4 1002 bijna gereed voor vertrek naar Degerloch. Voor het fietsenvervoer worden speciale platte wagens ingezet die door de motorwagens bergopwaarts worden geduwd. Op zonnige dagen staan de fietsers in de rij en moeten ze nog wel eens op een volgende tram wachten voor een vrije fietsplek.

De lijn maakt gebruik van het tandradsysteem Riggenbach. Als bijzonderheid is in Stuttgart de heugel voor de tandradbaan erg laag geplaatst aangezien deze bijvoorbeeld in de Liststraße niet boven de straat mag uitsteken.

Nogmaals een beeld van de Liststraße waar de tandradlijn als een echte tramlijn door de straat rijdt. Voor de omwonenden passeert zo’n tandrad-motorwagen zeker niet geruisloos.

De metersporige museumtram

In Stuttgart zijn kosten noch moeite gespaard om de herinnering aan de meter­sporige trams levendig te houden. Op het terrein van de voormalige tram­remise Bad Canstatt is nu het tram­museum gevestigd met een totale opper­vlakte van ongeveer 3.000 m².

Korte tramritten kunnen gemaakt worden als rondje om het trammuseum. Oldtimerlijn 23 omvat een rit van maar liefst 40 minuten (enkele reis) van het trammuseum naar Ruhbank (Fernsehturm). De rondrit door het centrum van de stad (oldtimerlijn 21) vindt momenteel niet plaats door werkzaamheden in verband met het bouwproject Stuttgart 21.

Het trammuseum te Bad Canstatt met ‘Gartenschauwagen’ 851 uit 1939 aan de poort.

Oldtimerlijn 23 ter hoogte van het Nordbahnhof met motorwagen 917 en bijwagen 1605. De dubbelgelede motorwagen met 4 vaste assen en een zwevend middendeel kwam tot stand door de ombouw van twee twee-assers in 1965.

In de Alexanderstraße op het traject naar Ruhbank stijgt de tramlijn met 8.5% waardoor er met maximaal één bijwagen mag worden gereden. Motorwagen 276 uit 1952 en bijwagen 1390 dalen veilig af.

Op 26 en 27 oktober 2019 viert het trammuseum 60 jaar GT 4 in Stuttgart met een tentoonstelling, tramparade en speciale rondritten. Raadpleeg de website van het trammuseum voor het complete programma.

Wat is er verder nog te zien

De Killesbergbahn is een zogeheten ‘Parkeisenbahn’ met een spoorwijdte van 381 mm die dateert uit 1939. Het is daarmee de oudste ‘Liliputbahn’ van Duitsland.

De Stuttgarter Standseilbahn van Heslach naar Waldfriedhof is zelfs nog ouder, namelijk uit 1929 en heeft nog altijd de originele teakhouten voertuigen in dagelijkse dienst tussen 09.10 en 17.50 uur. Deze kabelspoorweg (funiculaire) met een spoorwijdte van 1000 mm heeft een lengte van 536 meter en overwint een hoogteverschil van 87 meter.

Het moge duidelijk zijn dat als je eenmaal de bouwputten van ‘Stuttgart 21’ gepasseerd bent, hier een rijke variatie op railgebied op je wacht.

Paul van Baarle. De foto’s zijn gemaakt op 25 augustus 2019, tenzij anders vermeld.