Met de tram naar het theater. Voor het tussen 1842 en 1846 in neo­classicistische stijl gebouwde Nationaal Theater Koningin Maria II aan het Rossio-plein staan een open vierassige motorwagen en een gesloten tweeasser. De prentbriefkaart is vóór de Oktoberrevolutie van 1910 uitgegeven, want na de afschaffing van de constitutionele monarchie kreeg het theater een andere naam. De door Brill gebouwde vierasser is uitgerust met twee trolleystangen. De tweeassige motorwagen 417 heeft nog open balkons, die vanaf 1927 werden dichtgemaakt. Beide motorwagens zijn op de kop voorzien van typisch Amerikaanse “Providence-lifeguards” als veiligheidsvoorziening. Deze voor­zieningen werden in Lissabon “grelhas” genoemd en bleven tot ongeveer 1950 in gebruik.

Triomfboog. Ondanks het verdwijnen van een groot aantal tramlijnen is het Praça do Comércio aan de oever van de Taag tot op de dag van vandaag een belangrijk tramknooppunt. De Arco da Rua Augusta is een triomfboog uit 1873–1875, gebouwd ter herinnering aan de wederopbouw na de grote aardbeving van 1755. Omstreeks 1932 is links een gloednieuwe standaard tweeasser met tondak te zien. Deze wagens werden vanaf 1928 in de eigen werkplaats gebouwd. Achter een kleine tweeasser met lichtkap wordt een open tweeassige bijwagen mee­gevoerd. Rechts staat een open motorwagen op het punt te vertrekken. Aan de zijde van de Taag zijn de canvas rolgordijnen naar beneden gedaan.

Tramknooppunt. Tot de opening van het eerste korte metrotraject was het Rossio-plein een belangrijk tramknooppunt. Aan de linkerzijde van het plein ligt het kopstation van de spoorwegen. Op de achtergrond is het Nationaal Theater te zien, waarmee we op de eerste prentbriefkaart in dit artikel al kennis hebben gemaakt. Midden op het plein staat een zuil ter nagedachtenis aan koning Peter I van Brazilië, die in de 19e eeuw ook koning van Portugal was. Rond 1947 doen op veel lijnen de in eigen werkplaats gebouwde standaard tweeassers met tondak dienst. Middenvoor staat een oude tweeasser met lichtkap. Rechts daarnaast is een vierasser te zien waarvan het dak met lichtkap is vervangen door een tondak. Aan de rechterkant van het plein zien we een lange tweeasser uit de kleine serie 601–612 met vier tweedelige boogvensters. Boven de koplampen voeren de wagens nog een lijnnummerfilmkast op het balkonscherm – deze zouden spoedig worden verwijderd.

Koninklijk. De valuta-eenheid op de tramkaartjes uit het eerste decennium van de elektrische tram in Lissabon is aangegeven in reis, het meervoud van real. De aanduiding real is afgeleid van het woord “koninklijk”, en na de republikeinse revolutie van 1910 werd deze munteenheid vervangen door de escudo. De vermelding conserve-se este bilhete (“bewaar dit kaartje”) is nauwgezet opgevolgd: ruim honderd jaar na uitgifte maken de biljetten deel uit van mijn tramkaartjesverzameling.

Eerste Semester. De drukkerij Waterlow and Sons in Londen heeft volop aandacht geschonken aan de vormgeving van het halfjaarsabonnement uit 1937. Het abonnement was geldig in het eerste semester van dat jaar. Door het inpersen van een droogstempel zijn pasfoto en kaart onlosmakelijk met elkaar verbonden. Op het abonnement staat een nauwkeurige afbeelding van een door Stephenson gebouwde vierasser uit de serie 343–362, geplaatst op Brill 27GE1-draaistellen.

Verticale strepen. Op deze kaartjes uit de jaren dertig is voor de aanduiding van de munteenheid escudo het symbool cifrão gebruikt: een letter S met twee verticale strepen erdoor. Links van het teken worden de escudo’s aangegeven; rechts van het symbool staat het aantal centavos. In dit geval zijn alle vermelde bedragen kleiner dan één escudo. De Portugese escudo was onderverdeeld in 100 centavos. Het symbool verschilt van het dollarteken, dat slechts één verticale streep heeft.

Kleurrijke biljetten. De afgebeelde plaatsbewijzen stammen uit de eerste helft van de jaren vijftig. Afhankelijk van de reisafstand werden verschillende bedragen berekend. Op de achterzijde van de tramkaartjes werd, als extra inkomstenbron voor het trambedrijf, reclameruimte aangeboden. De Oculista (opticien) uit de Rua da Palma geeft op vertoon van het tramkaartje maar liefst 30% korting!

Embleem. Op het abonnement voor het tweede halfjaar van 1957 is het embleem van het vervoerbedrijf Carris (voluit: Companhia Carris de Ferro de Lisboa) afgebeeld. In gemoderniseerde vorm is dit logo, met de twee cirkels, tot op heden in gebruik. Ook in het kader is het embleem meerdere keren weer­gegeven.

Duurzaam model. Het eenvoudige, in de jaren vijftig ingevoerde model tramkaartje bleef dertig jaar lang vrijwel ongewijzigd gehandhaafd. Ook voor de liften en funiculairs (elevadores) werd dit model gebruikt. Op uitlopers van het net (urbana 2) werd een hoger tarief berekend, terwijl op de lange westelijke uitloper naar Cruz de Quebrada van lijn 15 een buitenlijntarief (suburbana) gehanteerd werd. De kaartjes met het opschrift “Estatística” werden gebruikt bij reizigerstellingen. De biljetten zijn uit de periode 1970-1980.

Tram en metro. Vanaf het midden van de jaren zeventig werden toeristische abonnementen voor zeven dagen verkocht. Het droogstempel is hetzelfde als dat in de jaren dertig reeds voor abonnementen werd gebruikt. Op de kaart uit 1986 is het symbool van de in 1959 geopende metro toegevoegd. Deze wordt geëxploiteerd door een aparte maatschappij: de Metropolitano de Lisboa. De oorspronkelijke abonnementen waren uitsluitend geldig voor tram, liften en autobussen.

Stempelautomaten. In de jaren tachtig verschenen de stempelautomaten in de trams. De conducteurs werden gaandeweg vervangen. Van links naar rechts zijn kaarten uit de periode 1988 tot en met het jaar 2000 afgebeeld. Bij het stempelen werd door de automaat een hoekje uit de kaart gestanst. Op de middelste kaart uit 1994 zijn bus, tram, funiculair en het logo van Carris weer­gegeven. Ook op de dure toeristentramlijn werden kaarten van dit type gebruikt (rechts).

Met de magneetkaarten naar het museum. Ook in Lissabon zijn inmiddels magneetkaarten op creditcardformaat ingevoerd. De Lisboa Card is 72 uur geldig en geeft, naast recht op openbaar vervoer, gratis toegang tot beziens­waardig­heden en 50% reductie op de entreeprijs van bepaalde musea.

Eindpunt. Op 10 september 1965 fotografeerde Hans Oerlemans aan het eindpunt Cais do Sodré van lijn 20 de lange, tweeassige motorwagen 608 uit 1927. De grote radstand van deze trams maakte ze niet universeel inzetbaar. De standaardtweeassers die hierna werden aangeschaft, waren iets korter en hadden een kleinere radstand. De kleine serie 601-612 werd in de periode tot 1972 afgevoerd.

Met lichtkap. Motorwagen 512 uit de serie 508-531 behoort tot de laatste reeks tweeassers met lichtkap. De motorwagens werden in de jaren vijftig omgebouwd tot eenrichtingswagens en deden vanaf dat moment meestal dienst met een nieuw aanhangrijtuig uit de serie 101-200. Veel exemplaren van deze in 1924-1926 gebouwde trams, met een onmiskenbaar Amerikaans uiterlijk, werden aan trammusea in de Verenigde Staten verkocht. De afgebeelde motorwagen 521 kwam terecht in Aspen (Colorado), maar het museumproject aldaar werd uiteindelijk niet gerealiseerd. De wagen staat nu te koop bij de leverancier van nostalgische trams Gomaco. Foto: Hans Oerlemans.

Een langdurige loopbaan. De vierassige trams uit 1906/07 werden in twee deelseries geleverd: door J.G. Brill (nummers 323-342) en door John Stephenson (nummers 343-362). Terwijl de Stephenson-wagens draaistellen met ieder twee motoren en wielen van gelijke diameter hadden, stonden de Brill-wagens op éénmotorige maximum traction trucks. De meeste wagens verloren hun fraaie lichtkap, maar motorwagen 342 vertoont zich op 13 september 1965 in bijna originele toestand. Pas dertig jaar nadat Hans Oerlemans de foto maakte, zou de wagen – na een gebruiksduur van ruim negentig jaar – worden afgevoerd.

Licht gestroomlijnd. De moderne motorwagen 808 is op weg naar het ver buiten het centrum gelegen eindpunt Lumiar. In 1971 werd deze uitloper opgeheven. De licht gestroomlijnde vierasser werd in 1939 gebouwd. De eerste vijf wagens van de serie waren uitgerust met nieuwe, in het Verenigd Koninkrijk gekochte Metropolitan Vickers-motoren, Maley & Taunton-draaistellen en schakel­kasten van English Electric. Ten gevolge van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werden exportleveringen vanuit Groot-Brittannië gestaakt, zodat de resterende rijtuigen 806-810 noodgedwongen werden uitgerust met draaistellen en installaties van afgevoerde trams.