De optocht in…, de stoomlocs en de foto’s bij Schiedam Kethel of elders

door Oege Kleijne

De in het aprilnummer gepubliceerde foto’s van J.J. Overwater waarop reacties binnenkwamen die in het meinummer van NVBS Actueel zijn gepubliceerd, hebben toch nog tal van aanvullende e-mails opgeleverd. Plus uitsluitsel over de plaats van de Duitse stoomlocomotief en een oplossingsrichting voor de optocht in Den Haag.

Schiedam Kethel of toch ergens anders

Geen eensluidend antwoord op de vraag waar deze locomotief ligt. Tussen Schiedam en Delft of toch ergens aan een van de lijnen van het Middennet? Het type bovenleidingmast vormt de inzet van de discussie. Foto: J.J. Overwater, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

In het meinummer moest de redactie vaststellen dat er twee mogelijkheden waren. De eerste, door veel ter plaatse deskundige lezers gegeven antwoorden: het is Kethel, want op de achtergrond zijn de kerktorens van Delft te zien. Erik Swierstra was het met die stelling niet eens en vermoedde dat de foto’s elders op het zogeheten Middennet waren genomen, omdat dit type bovenleidingportalen toen niet voorkwam op de Oude Lijn (Amsterdam – Haarlem – Leiden – Den Haag HS – Rotterdam).
Zijn stelling krijgt bijval. Jan Tromp en Emile Bruggeman verwijzen naar het type mast dat is te zien op de foto’s van het ongeval dat ter hoogte van Kethel in 1941 heeft plaatsgevonden. Hierop zijn zogeheten vlindermasten te zien (zie de foto).

Het ongeval van 11 december 1941 waarop een elektrische reizigerstrein op een buurtgoederentrein bij de brug over de Poldervaart bij Kethel botste, heeft op deze foto kennelijk geen gevolgen gehad voor de bovenleidingmasten. De restanten van goederenwagens 74052 en 15619 en motorrijtuig NS mBD 9126 zijn opzij geschoven om de baan vrij te maken en liggen nog langs de lijn. Deze foto is genomen op 27 december 1941. Foto: J.J. Overwater, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

Foto’s op verschillende plaatsen

Alfred Kleijn schrijft: ‘Wat mij opvalt is dat op de bovenste foto in het aprilnummer een geheel ander type bovenleidingportaal te zien is dan op de onderste foto. De portaalmast op de bovenste foto, met van die “zigzagstaanders”, is voor mij zeer duidelijk van een oud type, van vóór 1938. Die foto zou dus de Oude Lijn bij Kethel kunnen tonen. Met betrekking tot de onderste foto ben ik het echter geheel eens met de heer Swierstra, dat die juist niet op die plek genomen kan zijn, gezien de op die foto voorkomende moderne portalen. De middelste foto, waarop geen bovenleidingportaal te zien is, is gezien het uiterlijk van de daarop voorkomende locomotief en de manier waarop hij daar half in de grond ligt, onmiskenbaar op dezelfde plek genomen als de onderste foto. Maar gezien de verschillende typen bovenleidingportalen wil het er bij mij niet in dat de bovenste foto ook op die plek genomen is. Ook al is hij dan wel op dezelfde datum genomen. Daarbij komt dat er volgens het bijschrift in het aprilnummer tien portalen zouden zijn verwijderd dan wel afgebrand. Op de bovenste foto ontbreken inderdaad een aantal portalen, maar op de onderste foto zijn de portalen nu juist nog allemaal aanwezig (alleen de bovenleiding zelf niet). Omdat de oorlogssituatie en de spoorwegstaking geen reizen over lange afstanden zullen hebben toegelaten, denk ik dat, als de bovenste foto inderdaad bij Kethel genomen is, de onderste twee foto’s genomen zijn op een lijn met moderne bovenleidingportalen die daar niet ver vandaan lag. De lijn Den Haag – Gouda ligt dan het meest voor de hand, of eventueel Rotterdam – Gouda. Misschien moeten we de oplossing van dit raadsel in deze richting zoeken.
Ik heb ook nog even gekeken in het in het bijschrift in het aprilnummer genoemde boek “De spoorwegen in oorlogstijd” van ing. C. Huurman. De middelste van de drie foto’s staat in dat boek afgebeeld op bladzijde 383. Als datum van opname wordt daar echter 2 juni 1945 (dus net na de oorlog) genoemd, en niet 6 februari 1945!’

De spoorbrug over de Poldervaart bij Kethel met dienstmaterieel. Op dit moment is de spoorwegstaking al enkele maanden oud en zijn de Duitsers begonnen om sporen op te breken en bovenleidingen te verwijderen. Ook op deze foto van 4 november 1944 staan er nog vlinderportalen. Foto: J.J. Overwater, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

Vervangende portalen?

Desgevraagd heeft de redactie de foto’s ook voorgelegd aan experts als Kees van de Meene en Roef Ankersmit. Kees kan zich vinden in de stelling dat gezien het type portalen de foto’s niet op de Oude Lijn zijn genomen. Roef Ankersmit schrijft: ‘Hoewel dit type bovenleidingportalen niet langs de Oude Lijn voorkwam, zou het altijd nog kunnen dat het vervangende portalen zijn bijvoorbeeld naar aanleiding van een eerder ongeval of ingrijpende werkzaamheden. Maar vijf portalen? Dat is wel erg veel. Ik heb een foto van Kethel kijkend naar het noorden maar daarop zie ik alleen Oude Lijn-portalen. Verder zijn er zo weinig details zichtbaar dat ik niet zou weten waar de foto is gemaakt.’

Evert Heusinkveld schrijft ten slotte: ‘De datum 6 februari 1945 kan niet juist zijn, op de scan is te zien dat de bomen vol in het blad staan en daarom zal de datum 2 juni 1945 uit het boek van Huurman juist zijn.’ Hij voegt eraan toe: ‘Overwater fotografeerde in die tijd hoofdzakelijk rond Rotterdam en daarom ligt het voor de hand dat het op de lijn naar Gouda is.’

De bovenleiding wordt na de oorlog, opnamedatum 19 juli 1945, hersteld ter hoogte van de brug over de Poldervaart bij Kethel, waarvan links de kerktoren zichtbaar is. Rechts woning 91. Het zijn vooral de vlindermasten die hier opvallen. Foto: J.J. Overwater, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

Op basis van al die reacties is een eensluidende conclusie moeilijk te geven. Theoretisch zou het mogelijk zijn dat het ongeval in 1941 aanleiding heeft gegeven de oude vlinderportalen vanwege beschadiging op die plek te vervangen door toen moderne portalen, maar enig zoeken op de NVBS-Beeldbank bevestigt deze stelling niet. Mogelijk dat de toenmalige woonplaats van de heer J.J. Overwater een oplossingsrichting geeft, omdat vervoer over wat langere afstanden tijdens de spoorwegstaking in 1944/1945 zeer problematisch was. De foto zou dan op een korte afstand van zijn woonplaats aan een van de lijnen van het Middennet rond Rotterdam of Den Haag genomen moeten zijn, waarbij, inderdaad zoals Alfred Kleijn schrijft, niet alle foto’s op dezelfde locatie genomen hoeven te zijn.

Elektrische locomotief NS 1135 passeert 23 februari 1957 met de D 109 uit Parijs de spoorbrug bij Kethel onderweg naar Amsterdam. Op latere foto’s van Roef Ankersmit uit 1961 is duidelijk te zien dat een deel van de bovenleidingsportzalen is vervangen door het nieuwere type. Achter de brug, in de richting Delft, waren ook op die nieuwere foto’s van Roef nog net vlindermasten te zien.
Foto: J.J. Overwater, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

De optocht in…

Over de in het meinummer opgevoerde foto van de optocht op Koninginnedag, 31 augustus 1946, van de Disharmonie in Den Haag schrijft Maurits van den Toorn: ‘Geen definitief uitsluitsel over de foto van J.A. Bonthuis in Den Haag, maar een denkrichting. De optocht met de praalwagen werd in Scheveningen gehouden, er is – ook in het archief van NVBS-Railverzamelingen – een foto van het gevaarte op de boulevard. Het lijkt me niet waarschijnlijk dat men de hele stad heeft doorgelopen c.q. gereden, dus ook deze foto is waarschijnlijk ergens in Scheveningen genomen. De huizen rechts zijn onmiskenbaar van de hand van architect Co Brandes, die in de jaren dertig veel in Den Haag heeft gebouwd. In Scheveningen heeft hij (delen van) de Stevinstraat, de Hasseltsestraat en nog wat in het Belgisch Park ontworpen. Grote kans dus dat het daar is.’

Geen definitieve straatnaam maar wel een zekere plaats waar deze optocht is gehouden: Scheveningen! Foto: J.A. Bonthuis, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

En de stoomlocs?

Op de vraag waar Jan Vogels de opname van de stoomloc van de Ulmer Eisenbahnfreunde had gemaakt kwam één reactie: Gert Jan Binkhorst nam contact op met de in Duitsland wonende fotograaf en dat bleek het ei van Columbus: de trein was opgenomen in het Duitse Cochem (aan de spoorlijn Koblenz – Trier) en wel in 1995.

Het fraaie Cochem aan de Moezel bleek de plaats waar deze museumtrein in 1995 op de foto is gezet. Foto: Jan Vogels, collectie: NVBS-Railverzamelingen.

Hoogspanningsmasten

Roef Ankersmit kwam met een verrassend antwoord op de vraag naar de locatie van de Nederlandse stoomtrein met de opgespoten zandvlakte en hoogspanningsleiding. Hij schrijft: ‘(…)Die foto is volgens mij genomen in Enschede. De goederentrein is onderweg van Enschede naar Hengelo. Rechts de Lonnekerbrugstraat parallel aan en op enige afstand van het spoor. Dat ik redelijk zeker ben van de plaats komt door de hoogspanningsmasten. Mijns inziens waren er maar twee spoortrajecten met dit type betonnen bovenleidingmasten waaraan parallel een hoogspanningsleiding liep, namelijk bij Enschede en ten noorden van Zwolle. De hoogspanningsmasten bij Zwolle hebben echter maar één dwarsbalk (zie mijn foto’s 050-38 en 066-28 in de NVBS Beeldbank), die bij Enschede twee (zie mijn foto 099-13). De foto moet genomen zijn tussen 1950 en 1956, want de NS-stoomtractie in Twente verdween met de zomerdienst 1956.’
Op de vraag over de locatie van de tram in Groningen ontving de redactie geen reacties.

Het type hoogspanningsmasten gaf de doorslag bij het bepalen van de plaats waar deze stoomtrein in Nederland is gefotografeerd door H.G. Hesselink, collectie: NVBS-Railverzamelingen.