Nog even dit…

Reacties van lezers, aanvullingen op eerdere artikelen, oproepen en leuke nieuwtjes. Dit zijn zaken die thuis­horen in “Nog even dit…”. Heb je ook iets te melden? Laat het ons weten!

Ons mailadres: nieuwsbrief@nvbs.com.

---

Biljetten uit de bondsstad Bern

In Bern is de regering van de Zwitserse statenbond gevestigd en daarom wordt dit de bondsstad genoemd. Zwitserland heeft formeel dus geen hoofdstad. Bern is qua grootte de vijfde stad en ook het tramnet is kleiner dan de netwerken in Zürich, Basel en Genève. In NVBS Actueel april 2024 besteedde Paul van Baarle aandacht aan het afwisselende trambedrijf van Bern. In dat artikel kwamen de moderne tramtypes en de omvangrijke museumcollectie aan bod. Ook op het gebied van vervoerbewijzen kent Bern een lange historie met een grote ver­scheidenheid aan tramkaartjes.

Luchtig

De hoogteverschillen en heuvels in Bern waren de oorzaak dat de stad niet geschikt was voor paardentrams. Men koos voor pers­luchttrams volgens het principe van de Franse ingenieur Louis Mékarski. In Parijs reden er al met succes zulke Mékarski-persluchttrams. Op 1 oktober 1890 werd in Bern de lijn Bärengraben – Bahnhof – Bremgartenfriedhof geopend. Het zegelvormige plaatsbewijs dateert van kort na de opening. Het biljet is bij de firma Braun & Co. in Genève gedrukt. In het op Frankrijk georiënteerde Genéve werd op dat moment de kleinste munteenheid nog met Centimes aangeduid terwijl in Bern de naam Rappen gangbaar was.

In de aanvangsperiode van de tram tussen ongeveer 1874 en 1900 waren bij trambedrijven in verschillende landen – waaronder Nederland – dit soort zegels in gebruik. Zie voor een exemplaar uit Gent het artikel in NVBS Actueel maart 2024.

Meervoud

Na opening van de tweede tramlijn Länggasse – Bahnhof – Wabern in 1894 werd de vermelding Berner Tramway gewijzigd in Berner Tramways. De prestaties van de pers­luchttrams vielen in het hellingrijke Bern tegen en men koos voor exploitatie met stoomtrams. Zo’n stoomtramstel uit de beginjaren van het trambedrijf maakt thans deel uit van het museumbestand en is regelmatig rijdend in de stad te zien.

Drie tractievormen

Geel kaartje hiernaast. Op 1 juli 1901 werd de elektrische tramlijn van Breitenrain via de Zytglocken naar Burgernziel als derde lijn in gebruik genomen. Op dat moment beschikte men in de kleine stad over zowel een pers­lucht-, stoom- als een elek­tri­sche tramlijn. In de drie driehoeken op de hoekpunten van het biljet zijn de lijncijfers I, II en III te zien. Elektrificatie van de eerste twee lijnen zou echter niet lang op zich laten wachten. Als bedrijfsnaam werd op dat moment Städtische Strassenbahnen Bern gebruikt.

Lijnletters

Grijs kaartje hierboven. In 1911 bestond het tramnet uit vier lijnen. In dat jaar besloot men om in plaats van lijncijfers de lijnletters A-D te gebruiken. Dat beviel niet: nog in hetzelfde jaar werden de lijncijfers 1/2, 3/4, 5/6 en 7/8 in gebruik genomen. Hierbij had iedere rijrichting een eigen lijncijfer.

Verdienen, verliezen, genieten

Het bankwezen behoort tot de belangrijkste economische activiteiten in Zwitserland. Het is dan ook geen wonder dat op het biljet uit 1924 reclame gemaakt wordt voor de Kantonal Bank. Dit is een plaatsbewijs tegen gereduceerd tarief voor abonnementhouders. Zo’n kaartje met een schematische afbeelding van het lijnennet wordt in de Duitse taal een Netzbildfahrschein genoemd. Opmerkelijk is dat de tekstregels in meerdere richtingen afgedrukt zijn.

Wanneer het rendement van de bankrekening te laag is, kan er ook een gokje gewaagd worden in het casino. Daar is echter geen sprake van in Bern. Het plaatselijke Casino is het culturele trefpunt waar sinds 1909 theatervoorstellingen bekeken kunnen worden. Er worden ook concerten gegeven en er kan in het casino gedineerd worden. Het casino wordt onder de aandacht gebracht op een gewoon biljet uit 1924.

Herzien lijnennet

In 1930 vond een grote herziening van het tramnet plaats. De lijnenloop is van het tramkaartje af te lezen. Er werd ook een tramlijn 11/12 van Bahnhof naar Fischer­mätteli ingevoerd. Ingekorte diensten tot Schönegg van lijn 8/9 naar Wabern werden met lijncijfer 7 aangeduid. Hoewel het plaatsbewijs vooral in zwart en wit is uitgevoerd, werden voor de verschillende tramlijnen op dat moment juist lijnkleuren ingevoerd.

Lokaalspoor

De twee meter­sporige lijnen van Bern naar Worb hadden beide een lokaal­spoor­karakter. Dat kwam ook tot uiting in het gebruik van aan de loketten verkochte Edmondson-kaartjes van het gangbare spoorwegmodel. In Zwitserland werd gedurende een lange periode van een horizontale opmaak voor de Edmondsons gekozen. Deze Edmondson is op 28 juli 1948 verkocht.

De lijn via Muri werd in 1898 geopend. In de loop der tijd kreeg deze tak steeds sterker een tramkarakter. Thans wordt de lijn via Muri naar Worb als tramlijn 6 geëxploiteerd. De smalspoorlijn via Worblaufen kreeg daarentegen een spoorser karakter en is thans geïntegreerd in het S-Bahn net.

Voor liefhebbers

Onder tramliefhebbers is de dag­kaart een geliefd vervoerbewijs. Er kan grenzeloos van het openbaar vervoer gebruik gemaakt worden. In Bern werden rond 1952 al dag­kaarten verkocht. De dagkaart wordt gesierd met het stadswapen van Bern waarop een opwaarts klimmende beer te zien is.  Na een fusie in 1947 met het busbedrijf Stadt-Omnibus Bern werd als naam van het nieuwgevormde bedrijf gekozen voor Städtische Verkehrsbetriebe Bern (SVB).

Klassieke opmaak

Ondanks de nieuwe bedrijfsnaam hield men vast aan het klassieke Netzbild-biljet. Er is aan het lijnenschema duidelijk te zien dat het net door aanvulling met de buslijnen behoorlijk uitgebreid is.

Gereduceerde prijs

Ook voor plaatsbewijzen voor meerdere ritten tegen een gereduceerd tarief hield men vast aan de klassieke vorm van het biljettenboekje (Fahrscheinheft). In het nieuwe logo is de bocht die de rivier de Aare door het stadscentrum maakt, weergegeven.

Automaten

In de tweede helft van de jaren zestig werden de eerste biljetautomaten van het fabricaat Sadamel in gebruik genomen. In andere Zwitserse steden werden overeen­komstige automaten en biljetten gebruikt. Het biljet is in 1981 uit de automaat bij het Hauptbahnhof in Bern gekocht.

Moderne kaarten

Ook dag- en rittenkaarten ontkwamen niet aan een moderne verschijnings­vorm. De kaarten zijn in 1983 en 1984 gebruikt.

Net als dat bij rittenkaarten in Rotterdam het geval was, werd er bij iedere invoering in de stempelautomaat een langwerpig blokje aan de zijkant van de kaart afgesneden waardoor de kaart bij de volgende rit een positie verder in de automaat gestoken kon worden.

Marketingnaam

Sinds het jaar 2000 treedt de Städtische Verkehrs­betriebe Bern naar buiten onder de marketing­naam Bernmobil. Op de 24-uurs kaart uit 2004 is het karakteristieke uurwerk van de Zytglogge te zien. Nog steeds rijden de trams in het centrum van Bern langs deze monumentale middeleeuwse klokkentoren.

Historie respecteren

Bij het be­schei­den tram­bedrijf van Bern is van bijna ieder wagentype een exemplaar voor museumdoeleinden bewaard gebleven. Zelfs een door de Zwitserse fabriek SLM Winterthur in 1894 gebouwde vierkante stoomtramlocomotief is rijvaardig. Gelukkig staat dit museummaterieel niet te verstoffen. Er kan regelmatig van genoten worden wanneer de historische voertuigen op straat verschijnen.

De afgebeelde tramkaartjes uit Bern komen uit de collectie van Marco Moerland. De collectie Nederlandse tramvervoerbewijzen van NVBS Railverzamelingen wordt door hem beheerd. 

---

Ra Ra… Europa

In het vorige nummer toonde Ciril van Hattum 23 foto’s van trams in Europese hoofdsteden. Met de vraag: welke stad ligt in een land dat niet tot de EU behoort? Marco Moerland, Jules Draaijers en John Krijgsman gaven het antwoord: Bern (foto 14) hoort er niet bij want Zwitserland is geen lid van de EU. John voegt hier aan toe dat Zwitserland eigenlijk helemaal geen hoofdstad heeft: Bern is namelijk een bondsstad.

Marco merkt op dat er geen beelden zijn getoond van de hoofdsteden van Cyprus, Denemarken, Litouwen, Malta en Slovenië want daar rijden geen trams. Hiervan is Nicosia (Cyprus) de enige EU-hoofdstad waar nooit een tram gereden heeft. De Deense hoofdstad Kopenhagen had tot 1972 een groot elektrisch tramnet. Er wordt gewerkt aan de eerste fase van een nieuw tramsysteem; opening van het eerste deel is voorzien voor 2025. Vilnius in Litouwen kende metersporige paardentrams, het is nooit tot elektrificatie gekomen maar in de laatste jaren tot 1927 reden er benzinemotorwagens. La Valetta op Malta had tot 1929 drie elektrische tramlijnen die met open zomermotorwagens en met dubbeldekkers met open bovendek werden geëxploiteerd. Ljubljana in Slovenië kende tot december 1958 elektrische trams.

Voor de liefhebbers de volledige oplossing van Ra Ra… Europa: 1. Bratislava, 2. Amsterdam, 3. Warschau, 4. Parijs, 5. Lissabon, 6. Zagreb, 7. Dublin, 8. Brussel, 9. Boekarest, 10. Riga, 11. Berlijn, 12. Athene, 13. Helsinki, 14. Bern, 15. Sofia, 16. Luxemburg, 17. Tallin, 18. Rome, 19. Wenen, 20. Praag, 21. Madrid, 22. Budapest, 23. Stockholm.

---

Blauwe tram in De Rijp

Erik Swierstra fotografeerde deze blauwe tweeassige tram bij het hotel ‘De Rijper Eilanden’ te De Rijp in Noord-Holland. In het vorige nummer vroeg Erik om meer informatie en die kon worden gegeven door Marco Moerland. Het is motorwagen 819 van de Nürnberg Fürther Strassenbahn Gesellschaft. De tram is in 1926 gebouwd door de lokale fabriek van MAN. In 1966 werd de wagen uit de reizigersdienst genomen en omgenummerd tot werkwagen A89. In 1980 is de wagen afgevoerd. Er volgde geen sloop want de tram werd verkocht aan modelspoorfabrikant Lehmann. De van de LGB-grootspoormodellen bekende fabrikant stelde de tram en enig smalspoormaterieel op bij de fabriek. Na het faillissement van Lehmann is de tram in 2017 weggehaald. De wagen kwam uiteindelijk in De Rijp terecht. Een overeenkomstige motorwagen 810 is in de collectie van de Freunde der Nürnberg-Fürther Strassenbahn museaal behouden.

Het hotel in De Rijp biedt ook huisvesting aan Modelbouwgroep De Rijper Eilanden en aan de Amsterdamse Modelbouwers Club. Voor meer informatie zie de website van het hotel.

---

Zwolse zwanen

In het vorige nummer stond ook een vraag over een soort kunstwerk dat zich op dit moment in de collectie van RoMeO bevindt. De vraag: wat is het en heeft het historische waarde? Het enige wat we hebben ontdekt is dat er een link bestaat tussen Zwolle en zwanen. De stad kent namelijk een Zwanentoren, althans een restant daarvan, een verdedigingstoren uit de 15e eeuw. Op www.zwolle.nl/erfgoed/zwanentoren lezen we dat Zwolle ooit zwanen hield als symbool van haar soevereiniteitsrechten op het Zwartewater.

---

Stoomloc bij onbekend station

Peter Collet kocht een tijdje geleden deze foto. Hij vraagt zich af waar deze foto is gemaakt. We zien een locomotief van de NS-serie 1601-1659. Ze zijn rond 1900 gebouwd voor de NRS en voor de HSM. Loc NRS 107, later NS 1604, staat in het Spoorwegmuseum. In het vorige nummer stond een foto van een ander onbekend station. Daar zijn geen reacties op gekomen, maar wie weet lukt het nu wel. Reageren kan via nieuwsbrief@nvbs.com.

---