Een bijzondere kruising van twee spoorlijnen is opgebroken

Kruispunt Blauwkapel verdwenen

Bij Utrecht Blauwkapel lag bijna anderhalve eeuw een bijzondere kruising van twee spoorlijnen. In mei 2022 is deze constructie opgebroken. Met foto’s en een filmpje besteden we hier aandacht aan.

De stad Utrecht is sinds 1843 bereikbaar per trein. Toen werd de spoorlijn van Amsterdam naar de Duitse grens bij Arnhem geopend. Geleidelijk volgden er lijnen in andere richtingen. In 1863 werd de spoorlijn Utrecht-Amersfoort in gebruik genomen. In 1874 volgde een spoorlijn vanuit Hilversum. Deze twee lijnen kruisten elkaar ter hoogte van fort Blauwkapel.

Terwijl de treinen uit Amersfoort doorreden tot wat later Utrecht CS zou gaan heten, kregen de treinen uit Hilversum een eigen station. Dat lag aan de Maliebaan, aan de rand van de stad. Vanaf dat station liep de lijn nog een paar kilometer door tot het emplacement bij Lunetten. Daar konden reizigers over­stappen op treinen richting Arnhem en Den Bosch.

Al deze spoorlijnen werden aangelegd door verschillende maatschappijen, con­cur­ren­ten van elkaar. Door fusies bleven er uiteindelijk nog twee over: de HSM en de SS. De spoorlijn naar de Maliebaan was van de HSM, de lijn naar Amersfoort van de SS. Ook de lijnen bij Utrecht Lunetten waren van de SS. De twee maat­schap­pijen maakten van diverse lijnen wel gezamenlijk gebruik.

Twee verbindingsbogen

In 1905 werd bij Blauwkapel een verbindingsboog aangelegd. Goederentreinen uit de richting Lunetten konden toen om Utrecht heen naar Amersfoort rijden. Voor personenverkeer is deze verbinding zelden gebruikt. De twee sporen van deze verbindingsboog waren lang uitgevoerd, zodat hier treinen aan de kant konden worden gezet.

In 1921 volgde een tweede verbindingsboog. Treinen uit Hilversum konden voor­taan naar Utrecht CS rijden, naar wat toen het Buurtstation werd genoemd. Voor de reizigers was dat veel aantrekkelijker dan het Maliebaanstation. Dat lag nogal ver van de binnenstad en werd door veel reizigers gemeden: die stapten uit bij de halte aan de Biltstraat en namen daar de tram.

Het station aan de Maliebaan kwijnde weg en verdween in 1939 uit de dienst­regeling. In 1954 werd hier het Spoorwegmuseum geopend. De spoorlijn bleef in gebruik voor goederentreinen en omgeleide andere treinen. Bezoekers van het museum werden dan ook met enige regelmaat getrakteerd op voorbij denderende treinen. Zie ook de rubriek Toen en … van deze maand.

Bijzondere bovenleidingconstructie

In de jaren 40 werden de spoorlijnen naar Hilversum en Amersfoort geëlek­tri­fi­ceerd. Toen kwam er dus ook bovenleiding te hangen boven het kruispunt bij Blauwkapel. De bovenleiding van de sporen van en naar Hilversum hingen boven die van de sporen van en naar Amersfoort. Treinen van of naar Hilversum moesten hier hun stroomafnemers laten zakken om het kruispunt te kunnen passeren.

In 1963 werd de beveiliging hier gemoderniseerd, waarbij seinen op andere plaatsen kwamen te staan. Daardoor kon de situatie ontstaan dat een locomotief op de kruising tot stilstand zou komen, en dus niet meer kon wegkomen. De oplossing voor dit probleem was een bijzondere constructie: een beweegbare bovenleiding. Normaal lag deze bovenleiding vrij voor treinen van en naar Amersfoort. Voor treinen die over de andere sporen de kruising passeerden, liet men de bovenleiding een stukje zakken. Zie de toelichting bij de foto’s.

Viersporig met fly-overs

In 1996 werden bij Blauwkapel fly-overs in gebruik genomen en werd de lijn naar Utrecht viersporig. Sindsdien rijden de meeste treinen tussen Amersfoort en Utrecht niet meer via het kruis maar er vlak langs. Opvallend detail: ze rijden hier links. Via de lage sporen rijden alleen nog de sprinters naar Baarn en Amersfoort, en de pendeltreinen van het Spoorwegmuseum.

Post T is vervallen, de bediening vindt nu plaats vanuit de ver­keers­­leidings­post Utrecht. Het oude seinhuis heeft tegenwoordig een horecafunctie.

Een ongemakkelijk gevoel op de Voordorpsedijk

De spoorlijnen bij Blauwkapel worden doorkruist door de Voordorpsedijk. Dat leverde drie overwegen op: een in de lijn uit Amersfoort, en twee in de lijn uit Hilversum. Die twee laatste overwegen lagen vlak bij elkaar. In 1952 werden hier automatische halve overwegbomen geïnstalleerd. Dit waren de eerste AHOB-installaties in Nederland. (Halve overwegbomen bestonden wel eerder, maar die werden niet automatisch bediend.)

Een bijzonderheid was dat deze overwegen elk maar één overwegboom hadden. Aan de andere kant stond een automatische knipperlichtinstallatie (AKI). Dit was om te voorkomen dat het wegverkeer opgesloten raakte tussen de twee over­wegen. Naderde er een trein, dan gingen van beide overwegen de bomen omlaag. Ook gingen er rode lichten knipperen in de AKI van de overweg waar de trein overheen kwam. Bij de andere AKI bleef de witte lamp knipperen.

Dat kon een ongemakkelijk gevoel opleveren: je hoort bellen rinkelen en je ziet een spoorboom omlaag gaan, maar aan de andere kant van de overweg nodigt een wit knipperlicht je uit om toch over te steken. In 2006 is dit aangepast: beide overwegen kregen nu twee bomen. Wanneer die omlaag gingen, gingen bij de andere overweg waarschuwingslampen knipperen. Met het verdwijnen van de kruising Blauwkapel, en daarmee een van de overwegen, is ook deze situatie verdwenen.

Van spoorbaan tot wandelpad

In 2012 verdween de verbinding tussen Maliebaan en Lunetten. De spoorlijn werd opgebroken en is nu het domein van wandelaars en fietsers. De meeste boven­leiding­portalen zijn blijven staan en fungeren nu als ophangpunt voor de straatverlichting.

Het Spoorwegmuseum is sindsdien alleen nog per trein bereikbaar vanaf Blauw­kapel. Het treinverkeer is beperkt tot de pendeltreinen naar het museum en af en toe een overbrengingsrit van museummaterieel. Daar heb je geen uit­gebreide wisselverbindingen en dure bovenleidingconstructies voor nodig. Van­daar dat in mei 2022 een grote sanering is begonnen. Ook eerder zijn overigens al sporen en wissels buiten dienst gegaan.

Op de tekeningen bij dit artikel kun je de ontwikkelingen sinds 1874 volgen. Op de laatste tekening zie je de uiteindelijke situatie, wanneer alle overbodige sporen zijn verwijderd. Het lijkt logisch om de verbinding naar het Spoorwegmuseum andersom te leggen, richting Overvecht, maar hier liggen volkstuintjes in de weg en praktische bezwaren.

Afscheid van het kruispunt

Op 14 mei 2022 werd afscheid genomen van kruispunt Blauwkapel. Er werden toen enkele ritten gereden met historisch materieel. Voor het laatst sinds 1874 konden vanaf Hilversum treinen rijden naar de Maliebaan. Hoe dat er vroeger uitzag kun je hieronder zien op de filmopname die Kees van de Meene in 1995 maakte.

Nico Spilt

---

Film uit 1995

Passage van de kruising bij Utrecht Blauwkapel op 3 februari 1995. Gefilmd door Kees van de Meene vanuit de cabine van een Blokkendoos. De trein rijdt van het Spoorwegmuseum richting Hilversum. In mei 2022 is deze bijzondere kruising, met beweegbare bovenleiding, opgebroken.

---