Nog even dit…

Reacties van lezers, aanvullingen op eerdere artikelen, oproepen en leuke nieuwtjes. Dit zijn zaken die thuis­horen in “Nog even dit…”. Heb je ook iets te melden? Laat het ons weten!

Ons mailadres: nieuwsbrief@nvbs.com.

---

Uit de schatkamer van de SNR

Reclame op tramkaartjes

In het januarinummer van Op de Rails wordt aandacht besteed aan de reclame op trams. In de laatste decennia van de negentiende eeuw ontdekten de tram­bedrijven dat reclame-uitingen extra geld in het laatje brachten. Niet alleen op de trams maar ook op en in wachthuisjes, in dienstregelingboekjes en op tram­kaartjes. Hieronder tonen we een aantal tram­kaartjes voorzien van reclame.

Utrecht

Contramerk van de Utrechtse Tram-Maatschappij die van 1889 tot 1907 de paardentramlijnen in Utrecht exploiteerde. Ten tijde van de paardentram was het gebruik van de fiets in opkomst. Door serieproductie werden fietsen gemakke­lijker betaalbaar en kwamen de rijwielen binnen het bereik van een groter publiek. Op de achterzijde van het paardentramkaartje wordt reclame gemaakt voor deze concurrent van de paardentram. Rijwiel- en automobiel­fabrikant Simplex had in Utrecht een heuse rijwielschool. Het bedrijf adverteerde ook op tramrijtuigen van diverse trambedrijven.

NTM – Friesland, Groningen, Drenthe

De Nederlandsche Tramweg Maatschappij exploiteerde een omvangrijk streektramnet met stoom- en paardentrams in de provincies Friesland, Gro­nin­gen en Drenthe. Aan de loketten van de grote tram­stations werden kartonnen Edmondson-kaartjes verkocht. De conducteurs verkochten in de trams biljetten waarop het traject en de prijs met onuitwisbaar potlood werden aangestreept. Dit eerste­klasse­biljet is op de stoom­tram­lijn van Gorredijk naar Oosterwolde gebruikt. Reclame op de voorzijde van een trambiljet kwam slechts zelden voor. In dit geval adverteert hotel Dokter in het langs de tramlijn gelegen Donkerbroek op de voorkant. De passagier aan wie het biljet verkocht is, heeft tussen Gorredijk en Hemrik gereisd en zal dus niet van het hotel gebruik hebben gemaakt.

ENET – Haarlem

De Eerste Nederlandsche Electrische Trammaatschappij verzorgde het vervoer op de metersporige tramlijnen in Haarlem. Op de achterzijde van het stadstrambiljet uit ongeveer 1919 wordt reclame gemaakt voor de in Haarlem gevestigde moes- en jamfabriek van Sipkes. Het was gebruikelijk dat een aanzienlijk deel van de advertenties op tramkaartjes door lokale ondernemers of producenten geplaatst werd. Door de hyperinflatie die na de Eerste Wereldoorlog in Duitsland ontstond was het voor Nederlandse trambedrijven goedkoop om in Duitsland te kopen. De ENET liet in die periode tramkaartjes door de in Düsseldorf gevestigde firma J. Granderath drukken.

Nijmegen

De gemeentelijke trambedrijven hadden nauwe banden met het eveneens gemeentelijke elektriciteitsbedrijf. Op de achterzijde van dit contramerk van de Gemeentetram Nijmegen wordt reclame gemaakt voor elektrisch licht. Voor voeding van het elektrische tramnet was een nieuwe elektriciteitscentrale met een fors vermogen nodig. Daarmee was het ook mogelijk dat de stad op grotere schaal elektrische verlichting kreeg. De nieuwe centrale en de tramremise werden op de Waalkade gebouwd. In 1908 leverde de centrale de eerste stroom en in 1911 ging de eerste elektrische tram rijden. In die periode werden veel woningen nog spaarzaam met gas of petroleum verlicht. Contramerken werden uitgegeven nadat een rittenkaart geknipt was. Aan de hand van de verstrekte contramerken kon het bedrijf vaststellen van welke lijnen en diensten er gebruik gemaakt was.

Rotterdam

Rond 1920 toen dit overstapbiljet van de Rotterdamse Electrische Tramweg Maatschappij werd uitgegeven, was het gebruik van het korset al op de terugweg. Het insnoeren van de taille van de vrouw verdween onder invloed van een wijzigend modebeeld met een veranderend lichaamsideaal. Net als het modebeeld waren de zeden aan een golfbeweging onderhevig. Aan het begin van de roerige twintiger jaren was het geen bezwaar een dame in corset op een trambiljet af te beelden. In later jaren zou men weer wat preutser worden.

Den Haag

Deze vijfrittenkaart van de Haagsche Tramweg-Maatschappij is in de jaren dertig uitgegeven. De HTM was toen reeds een gemengd bedrijf waarin de gemeente Den Haag een belang had. Op de achterzijde adverteert brandstoffenhandel Lens, Aandewiel en Dijk voor Anthraciet en Cokes uit de Staatsmijnen Wilhelmina en Emma. In de huishoudens snorde de kolenkachel maar ook de elektrische energie voor de trams werd in met kolen gestookte centrales opgewekt.

Rotterdam

Op de Rotterdamse trams was in de jaren dertig de reclame van de in de Maasstad gevestigde koffie-, thee en tabaksproducent Van Nelle alom aanwezig. Reclame voor concurrenten werd op de trams niet gevoerd. Andere producenten mochten wel op de achterzijde van de rittenkaarten adverteren. De Groningse tabaksfabriek Theodorus Niemeijer maakte hier gebruik van om Roode Ster Rooktabak onder de aandacht van het publiek te brengen. Bijzonder is de meerkleurendruk die voor deze advertentie is toegepast. Vrijwel alle reclame op vervoerbewijzen van voor 1970 is in eenkleurendruk uitgevoerd.

Groningen

Gedurende de Tweede Wereldoorlog kwam de aanvoer van veel grondstoffen stil te liggen. Er ontstond schaarste en artikelen gingen op de bon. Koffie was nauwelijks meer verkrijgbaar. Als surrogaat werd er cichoreikoffie of peekoffie geproduceerd op basis van gebrande lofwortels. Ook het Groninger familiebedrijf van Klaas Tiktak schakelde noodgedwongen over van koffie- op surrogaatproductie. Door schaarste bleef er na de bevrijding in 1945 vraag naar deze vervangingsproducten. Ongeveer gelijktijdig met de opheffing van de laatste Groninger tramlijn in 1949 verdween de surrogaatkoffie uit de winkelschappen.

Den Haag

Op de Haagse vijfrittenkaart uit 1954 werft de Haagsche Tramweg-Maatschappij voor zichzelf. Wanneer de advertentieruimte van een oplage vervoerbewijzen niet verkocht was, kon men de ruimte voor eigen gebruik benutten. Op de kaart is een met een droogstempel de afbeelding van een motor­wagen van de serie 800 ingeperst. Zonder droog­stempel is de kaart niet geldig.

Amsterdam

In Amsterdam werd in de jaren zeventig zelfs op de voorzijde van de ritten­kaarten reclame gemaakt. Na introductie van het nieuwe GVB-logo is ook de vormgeving van de vervoerbewijzen gemoderniseerd. Op deze tweerittenkaart wordt geadverteerd voor een nachtclub op de Nieuwezijds Voorburgwal. De tweerittenkaart is geldig voor personen van 10 jaar en ouder. Het jonge segment reizigers zal echter niet tot de doelgroep van de adverteerder behoren.

De strippenkaart

Ook bij de strippenkaart kwam reclame op de voorzijde voor. Op de 15-strippen­kaart is het logo van Fuji foto- en filmapparatuur afgebeeld. Onder de gebruiks­voorwaarden op de achterzijde is de advertentie afgedrukt. In 1995 werd het analoge fototoestel met fotorolletje nog algemeen gebruikt. Zal het fotorolletje net als de langspeelplaat ooit op grote schaal terugkeren?

Uiteraard zijn er nog veel meer tramkaartjes met reclame te vinden. In de collectie tramvervoerbewijzen van NVBS Railverzamelingen zijn tal van voor­beelden aanwezig. Vindt u bovenstaande interessant, dan bent u van harte welkom in ons archief in Amersfoort.

Marco Moerland, beheerder collectie tramvervoerbewijzen

---

Bergtreinen

Onder ‘bergtreinen’ verstaan we in dit artikel treinen waarvan de maatschappij de bewuste berg in haar naam draagt. Die zijn er over de hele wereld en enkele daarvan gaan we hier belichten.

Ente Autonomo Volturn (EAV): welke bergnaam ziet hierin verstopt? Geen enkele. Helaas werd de naam van de Circumvesuviana in 2012 gewijzigd. Deze maat­schappij exploiteert zes elektrische spoorlijnen op 950 mm spoorbreedte in een gebied ten (zuid)oosten van Napels, rond de vulkaan Vesuvius. De zes lijnen tezamen vormen een net van 142 km lengte waaraan 96 stations liggen, onder andere in de toeristische plaatsen Pompeï en Herculaneum.

De langste lijn voert van het station Napoli Porta Nolana via het belangrijke Stazione Garibaldi naar Sorrento, een lengte van 47 kilometer. Op de foto rijdt de trein, met ETR 009 voorop, door Sorrento, in de buurt van het station. Tegen­woordig rijden er op deze lijn dubbelgelede treinstellen volgekalkt met graffiti: niet om aan te zien.

We blijven bij vulkanen in Italië, en gaan dus naar de Etna op Sicilië. De Ferrovia Circumetnea (FCE) rijdt eveneens op smalspoor van 950 mm. De FC kent slechte één lijn met dieseltractie, die aan de oostkust van het eiland vanaf station Catania Borgo om de Etna heen rijdt en eindigt in Riposto, ook weer aan de kust gelegen. De rit van 110 kilometer duurt ongeveer twee uur.

Heel lang nadat deze foto werd genomen heeft dit materieel nog gereden. We zien de ADe 17 met daarachter de 255 en 15 bij Giarre, het laatste station voor Riposto.

Tramway de Montblanc (TMB); het is duidelijk bij welke berg deze spoorlijn zich bevindt. Deze lijn begint in de regio Haute Savoie van de Franse Alpen bij Le Fayet op 580 meter en voert ons omhoog naar Nid d’Aigle oftewel het adelaars­nest op 2372 meter. Dit is hiermee het hoogstgelegen eindpunt van een spoorweg in Frankrijk. De spoorwijdte is 1000 mm. De rit duurt anderhalf uur.

Een kleurrijke trein met op het front van motorwagen 1 uit 1956 – weliswaar erg moeilijk te zien – de initialen TMB, op weg naar het eindpunt. Hier kunt u genieten van een spectaculair uitzicht op de Dionnasay-gletsjer. Opvallend verschijnsel: de kleuren geel en blauw zijn bij de tweede wagen omgedraaid. Voor zover ik weet rijdt dit materieel nog steeds op deze lijn maar in een andere kleurstelling. [Inmiddels rijden er nieuwe treinen – red.]

We verplaatsen ons vervolgens naar Scandinavië, en wel naar het Noorse Trondheim. Hier vlakbij ligt de berg Graakallen, 552 meter hoog. Vanaf St. Olaf’s Gate in het centrum voert sinds 1933 een tramlijn de berg op tot de plaats Lian, een afstand van 8,8 kilometer. Deze lijn luistert dan ook naar de naam Graakalbanen. Het is een van de meest noordelijke tramlijnen ter wereld.

Ook op deze foto van motorwagen 7 (Höha, 1955) voor de remise Munkvoll, is de maatschappijnaam opzij maar moeilijk te lezen. Deze naam raakte in onbruik toen Trondheim Traffikselskap, die de stadstram exploiteerde, de lijn naar Lian in 1972 overnam. Echter: de stadstram werd in 1988 opgeheven, inclusief de lijn naar Lian. Maar niet voor lang. Twee jaar later werd de private AS Graakalbanen opgericht die thans met vier van zes aanwezige enkelgelede trams de dienst verzorgt.

In Zwitserland zijn verschillende spoorwegmaatschappijen, vooral tandradlijnen, die de naam van een berg dragen. We noemen er hier slechts twee, allereerst de Matterhorn-Gotthard Bahn (MGB). Als u heel lang al niet meer in Zwitserland bent geweest, zegt deze naam u waarschijnlijk niets. De MGB is in 2003 ontstaan door een fusie van de Furka-Oberalp (FO) met de Brig-Visp-Zermatt (BVZ).

We zien hier Deh4/4 21 – SIG Neuhausen/SLM 1975 – met een drietal rijtuigen op het station van Zermatt. Waarschijnlijk de enige maatschappij met twee bergen in haar naam. De spoorwijdte bedraagt 1000 mm en het tandradsysteem is van Abt.

We blijven in de buurt van Zermatt, gelegen in het kanton Wallis in het zuiden van Zwitserland. Even verderop bevindt zich de 3090 meter hoge berg Gornergrat. En die kant gaat ook de Gornergrat Bahn (GGB) op. Het traject is slechts 8,3 km lang en de op de foto goed zichtbare tandrad­constructie is evenals bij de MGB van Abt.

GGB-treinstellen 3054 en 3052 rijden hier naast de Getwichstrasse op weg naar het centrum van Zermatt.

In de aanhef van dit artikel wordt gesteld dat bergtreinen in de hele wereld te vinden zijn, dus ruilen we nu Europa in voor Azië. Vanaf de middelgrote stad Chayi, gelegen midwest op Taiwan, vertrekt de Alishan Forest Railway. Het Chinese shan betekent berg: de Ali is er een van de middencategorie. In 1912 werd deze spoorlijn door de Japanse bezetters aangelegd op smalspoor van 762 mm voor het transporteren van hout uit de bergen naar de bewoonde wereld. Makkelijk was het niet, want er moesten 49 tunnels en 77 bruggen worden aangelegd. Vanwege het bochtige parcours waren alleen Shay-locomotieven geschikt om hier te rijden.

Voor het depot te Taping staat Shay-locomotief 32 onder stoom te wachten met erachter de 31. Tegenwoordig is de 86 kilometer lange lijn voornamelijk een toeristische attractie, zowel voor de Taiwanezen zelf als voor buitenlanders. Voor het personenverkeer zijn de Shays ingeruild voor kleine diesellocomotieven. De rit duurt ruim drie uur, want snel gaat het niet en er wordt bovendien onderweg bij enkele schaarse dorpen gestopt. Het eindpunt ligt op een hoogte van 2216 meter. Erg populair bij bezoekers is vroeg op te staan en via een paadje naar de plek te lopen vanwaar je fantastisch mooi de zon boven de bergen op kunt zien komen.

Dieselloc DL27 met trein staat op een wat vreemde plaats te wachten bij de wisselplaats te Shueishehliau. De loc lijkt veel op een edelhert met gewei. Tegenwoordig is er niet veel veranderd: soortgelijke locomotieven trekken iets anders gekleurde rijtuigen maar de beleving is nog hetzelfde. Alishan blijft een populaire bergbestemming waar de lucht fris en koel is; in de laaggelegen miljoenensteden is het wel anders.

Ciril van Hattum

---

Taj Mahal en windmolens

De spoorwegaffiches van William Spencer Bagdatopoulos

De kunstenaar William Spencer Bagdato­poulos (1888-1965) was van Grieks-Britse komaf, maar bracht zijn jeugd in Rotterdam door. Na een lange reis door het Midden-Oosten specialiseerde hij zich in het oriëntalisme, de geromantiseerde verbeelding van het Oosten door westerse kunstenaars. Bagdatopoulos, wiens signatuur leest als ‘Bylityilis’, was ook actief als reclame­tekenaar en die twee kanten kwamen samen in een serie affiches voor de Indian State Railways. Meest bekend werden echter zijn affiches voor luxe Pullman-treinen van Wagons-Lits, waarop hij de welgestelde clientèle modieus weergaf.

Lees het artikel van Arjan den Boer in het digitale magazine Retours van 28 december 2023.

Zie ook het artikel in NVBS Actueel van december 2021.

---

De tram van het Bijbels Openlucht­museum

Een paar keer is het trambedrijfje van het Bijbels Openluchtmuseum in Op de Rails (1985) en NVBS Actueel (2020) langsgekomen. Het heeft me altijd verbaasd hoe weinig ervan op het internet te vinden is, ook al was het geen groots bedrijf. Zelf was ik er een week of drie na de opening. Alles nog nieuw, alles werkte. Maar meteen al maakte het de indruk een vrij belachelijk bedrijfje te zijn. Omdat er zo goed als niets van te vinden is, heb ik mijn filmpje toch maar gerestaureerd; wat eigenlijk niet de bedoeling was, want zowel film als bedrijf zijn nou niet bepaald super.

Mijn herinneringen kloppen niet altijd met wat ik vond in NVBS Actueel en op Wikipedia. Met name wat betreft de voedingsspanning was ik verbaasd om te lezen dat dat minder dan 50 volt zou zijn geweest. Mij was in de remise verteld dat het 380 volt was. Wat ik in elk geval vergeten was toen ik dit filmpje na bijna 35 jaar terugzag, was het gillende geluid van de motoren.

Wouter van Doorn

De twee afgevoerde trammetjes zijn in 2019 gesignaleerd in een loods in Duitsland, zie NVBS Actueel, augustus 2020. Het Bijbels Openluchtmuseum heet tegenwoordig Museumpark Orientalis. www.museumparkorientalis.nl

---

De schrijver die uit de trein viel (reacties)

Zowel Alfred Kleijn als Hendrik-Jan Bakker reageerden op het artikel De schrijver die uit de trein viel in het vorige nummer. Daarin wordt gesteld dat het om een treinstel materieel ’46 zou gaan, zoals ook afgebeeld in het genoemde boek. Terecht wijzen zij erop dat ook de treinstellen materieel ’36 en ’40 klapdeuren hadden. Materieel’54 had die trouwens ook, maar die zaten in de machinistcabine en dan wordt het wel heel lastig om je te vergissen. Om welk treinstel het precies ging is niet bekend, misschien duikt die informatie nog eens op uit een archief. Overigens kunnen reizigers normaal niet in een dienstruimte komen, dus er moet tijdens die rit ook ergens een binnendeur niet goed afgesloten zijn geweest.

---